Jurnalistikasi

k o ™mun^
tsl^
.
aabilalardan tashqi, balk i ichki ko‘nm sh)arga h a m eg a. bo Idi. Q abi a 
oqsoqoUari yoki sa rd o rla ri q avm idan k o 'ta n h b chiqib, tabnyki, kom m u
kativ jarayonlam i o ‘z q o ‘llariga olishdi. 
. 
.nf,h!Jn |. •
E ne aizig 'i sh u n d a k i, m ezolit va neoht davrlarida keyinchahk ju r 
n alistfk ifu ch u n ju d a k erakli b o ‘lgan b o ‘yoqlar kashf etilib ular yordam ida 
ibtidoiy o dam lar to m o n id a n to g 'la r, qoyalar h am da g orlarda turii 
tushirilgan Bu b o ra d a k eyinchalik to ‘xtalamiz. H ozir esa ju rn a l^ tL ^ n in g
vuiudaa kelishi u c h u n ju d a m uhim aham iyatga ega bo lgan bir ixtiro
S
i
M S ? e ’U b o r i m iz n i q a r a ta y lik . Q a d im s h u n o s lik q a z H m a la n v a
tadqiqotlari natijasida sh u n d a y fakt m a’lum bo'ldiki, P ^ ohtningn^ r^
"
qichlarida ishlab c h iq a rilg a n loy va sopol buyum larga 
na^ * } an
m en t)lar ham tu sh irilg an ekan. Bu ibtidoiy o d am lar bosm a trafaretdan 
foydalanib, o 'z m a h su lo tlarin i adad (tiraj) shaklida, ko p nusxada c h q a -
rishga erishganlarini k o ‘rsatadi. Adadiylik esa o m m av.y kom m unikats.ya-
la m iY a ria ^ b ir-ik k i8 o m m a v iy kom m unikatsiyaning jum aU stikaga yoki
iiHnHivlikka tecishli ib tid o iy shakllariga diqqatim izni jalb qusak. Arxeo-
q a r a g a n d a , d a s tla b k i k o ‘p n u s x a l, b u y u m -
l a r d a n b iri o d a m l a r n i n g s h a x s iy m u h r la n b o 'l g a n e k a n . S u n d a y m u h r i 
aadim iy S harqning b a rc h a m am lakatlanda topilgan. E ng qadim iy m uhr 
ard a m a’lum b ir belgi yoki tasvir tushirilgan bo'lsa, vaqt o tib v a . y0^u, 
paydo b o'lganidan k eyin m uhrlarda egasining ismi h am da lavozirm o yib 
yozila boshladi. M u h ria r loy, g'isht, barg, Po ‘stloq y o b m atoda bitdgan
s h a rtn o m a la ^ ^ a ^ ^ 8 ^ ^ m u h im
masa\a
«t0.‘rtin ch i hokim iyat* tusI)u n "
chasiga yaqin. O lim larn in g uqtirishlaricha, ibtidoiy qabilalarda J ^ t c h i i
fikri ju d a yuqori tu ig a n va hal qiluvchi kuchga ega bo gan. T a n x ilm ida 
bunday ja ra y o n lar «ibtidoiy dem okratiya* deb n o m olgan\ Q^
. ? id 
uruR‘ a ’zolari paydo b o ‘lgan m uam m om ja m o am n g um um iy yig 
0
‘itaga qo'yib, m u h o k a m a qilishgan. S hundan keyin ko ^ hl1* ^
asoslanib q aro r c h iq a rilg a n va uning bajanhshi ham m a u chun rnajbur y 
b o'lg an
Ja m o atch ilik fikriga bo'ysunm agan o d am qattiq jazolangan. 
Boshliq va sa rd o rla rn in g gapi u n ch a ham m uhim deb luso^
aJ* n ? J J :
O araneki hatto ib tid o iy jam iyatda, ya’m , h ah qon u n , sud va yrochi 
tuzilm alar b o 'lm a g a n d av rlard a ham jam oatchilik fikri o ‘ta aham iyatli
h a m t
S
C—
^
k
S
d a s tla b k i q o n u „ . a r h a m m u a ^ a n b i r
to p q ir aqlli inson to m o n id a n yozilmagan. M utaxassislarnm g ta kidlash- 
laricha, ibtidoiy q o n u n la r oqsoqollar tom onidan tayyorlangan va ularnm g 
m ajlisida m u h o k a m a q ilin g an d a n so ‘ng tasdtqlangan
Y ana b ir tu s h u n c h a n i o ‘rtaga tashlaylik. F ik n m izch a, h ar b ir ongh 
insonda boshqa in stin k tla r qatori om m aviy kom m um katsiyalarga m sbatan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham qandaydir tug'm a sezgi b o 'la d i. Aynafl shu sababli u jam oaviy 
kom m unikatsiyalarsiz yashay olm aydi. M azkur sezgilam ing inson to m o - 
n idan turli usullarda: jam oa, oila, qabila oldida, devor va toshlardagi rasm 
ham da yozuvlarda, yog'och yoki m arm arda o'yilgan h ay kalchalarda va 
hokazo tarzda ifodalanishi ju d a u zo q qadim iy davrlarda boshlangan. Bu 
ishlarni bajaruvchi, o 'z m e h n atid an keng ja m o a xabar to p ish in i ongsiz 
holda bo'lsa ham , sezardi va b arc h a harakatiarini sh u n d a y e ’tiborga 
sazovor boMishga va uni oqlashga y o ‘naltirardi.
Ibtidoiy kishining ruhiy h o ia ti sh u n d a y bo'lgankî, u q a e rd a b o ‘lmasin 
va nim a qilm asin, h ar d oim uziuksiz kom m unikalsion 
m aydonda 
yashayotganini ongsiz yoki ongli ravishda his qilib (urgan. S hu boisdan 
ja m o a o ‘rtasidami, yolg‘iz holdam i, ovda, o ‘rm onda yoki c h o ‘ldam i — q a t’i 
nazar, o 'z in i yakka sezm agan. C h u n k i u o'zin in g jis m o n iy badanini 
ikkinchi bir ruhiy dunyo bilan birga d eb hisoblagan. U shbu jam o av iy ruhiy 
holat ibtidoiy insonga ko‘p m ing yillar davom ida xos b o ‘Iib kelgan va eng 
aw a lo , uning ongida, keyinchalik esa d in ham da m ifologiyada o ‘z aksinî 
topgan.
Din va mifologiya — ommaviy kom raunikatsiyalam ing boshlang‘ich 
shakllari sifatida. Din. Ibtidoiy kishining shunday atalishiga asosiy sabab — 
uning fikrlash qobiliyatlari a n c h a past va zaif bo'lganligidir. G a rc h i ongli 
inson deb tavsiflansa-da, u paytlardagi o dam lar ongi hali rivojlanishning ilk 
bosqichlarida edi. Shu sababli ibtidoiy o dam lar na o ’zini, n a tabiatdagi 
hodisalam i tushunishdan ojiz edilar. A tro f m uhit ularga jo n li ruhlarga 
to 'lib ketgandek tuyulardi va z a if tasaw urlaridagi shu ru h la rd a n qo'rq ib , 
ularga sig‘inishga tushunardilar. N atijad a , inson to m o n id an tevarak-atrofni 
o'rganish u chun foydalanilgan b irin c h i fikrlash shakii — d in iy fikrlash 
paydo bo'ldi.
N azarim izda, ongli insonning shakllanishi diniy fikrlash ham da 
bilishning uyg‘un rivojlanish ja ra y o n id a , ayni b ir p ay td a y u z bergan. 
C hunki diniy shaklda bo'lsa-da, b u n d a y fikrlash ham in so n n in g aqli ancha 
o'sganligiga dalolatdir. Qadim gi o d a m la r g ‘o r va qoyalarç>a tushirilgan eng 
burungi rasm larda o 'zlari ovlaydigan, lekin yakkam a-yakka olishuvda 
kuchlari yetmaydigan bahaybat h ay vonlarni ilohiylashtirganlar.
B obning boshida biz so‘z in so n d a n qanday ajralgani va shuning 
natijasida om m aning mulki sifatida xizm at qila boshlagaríi h aq id a aytib 
o 'tg a n edik. D iniy fikrlash ham x u d d i shunday jarayon m ah su lid ir. O d am ­
lar tabiat hodisalarini (o 'rm o n n i alan g a qoplashi, suv m uzlashi, q o r va 
yom g‘ir yog‘ishi, m om aqaldiroq to v u sh i va chaqm oq urish in i) tushunm as-^ 
dan, ulardan qo'rqib, ko'zga k o ‘rinm aydigan alohida, jo n li m avjudotlar 
sifatida qabul qilganlar, kishilik jam iyatidagi ijtim oiy m un o sab atlam i 
tabiatga bo'lgan m unosabatlariga o 'tk azg an lar. T abiat hodisalari dahshatli 
va tushunarsiz bo'Iganligi sababli «ularning egalari» ham odam larg a juda 
yirik va kiichli tirik m avjudotlar b o ‘lib tuyulgan. Shu ta riq a b ir qator 
xudolar paydo bo ‘lgan va deyarü h a r d o im takrorlanib tu ra d ig a n h a r qaysi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b e r l l DM, tarix in in g birinchi b o sq ich i fetishizm bo'lgan. F etish - bu 
x u d o la rn in g ibtidoiy ko‘rinishlari edi. O ng ilganlagan sari d in ham
rivoîlanib m urakkab shakllar kasb e ta boidi. Fetishlarga msbat b enlgan 
seh rli k u c h in so n ongida u lard an ajratilib, yiriklashtinl.b, alohida ^ d r a tg a , 
üohiy o b raz larg a aylantirildi. Z a rd u sh t davrigacha butun d y nyoda ko p-
x u d o h k hükm ron^^ 
ijtim oiy m unosabatlam i rwojiant^mshga
beqiyos k a tta hissa qo ‘shdi. Bu ikki ko‘rsatgich bilan izohlanadi.