va o'qitilayotgan fanlaiga alo h id a e ’tibor berish lozimligini bayon etdi. Bu
bo rad a vaqflam i tad q iq etish haqida façmoni oliy chiqardi*1. M uallif
ta ’kidlaganidek, Shayboniy m adrasalar qurish va ulam i ta ’mirlash, mudarris
va to lib lan ü iqtidorlariga m unosib ravishda taqdirlash zarurligini e ’tiro f etadi.
B ular barcljasi yuqorida aytib o ‘tilgan fikrlam i yana b ir b o r tasdiqlaydi,
y a ’ni, o ‘rta asrlardagi h u k m d o rla r nafaqat tajovuzkoiük, zulm o'tkazish bilan
m ash g 'u l b o ‘lganlar, balki o ‘zlariga tobe hududlarda ta ’lim , fan va hunar-
m andchilikni davr talabiga m os yo ‘nalish va shakllarda rivojlantirganlar.
D in —ommaviy kom iuunikatsiyaning ta ’sirchan vositasi. 0 ‘rta asrlarda
S h a rq m usulm onlari u c h u n d in ijtim oiy hayotning asosiy sohalaridan biri
hisoblangan. C h unki ja m o a tg a uyushish asosiy shartlarid an b o ‘lgan din
o d am larg a yig‘ilgan qav m bilan birgalikda ibodat qilib, A lloh so ‘zlarini
qalblarga jo qilgandan key in o 'z a ro fikr alm ashishda, m ahaIla-ko‘y» cl yurt,
d u n y o yangiliklari bilan o ‘rtoqlashishda, ilm iy m u n o z arala r qilishda ham
k o ‘m aklashgan. S hu bois d in iy kom m unikatsiyani
eng keng tarqalgan
ko m m unikatsiyalardan biri d e b hisoblash m aqsadga m uvofiqdir.
D in îy k om m unikatsiya tu rli k o ‘riQishlarda am alga oshirilgan: m eza-
n a la rd a n turib a z o n aytilg an , guzarlarda ja r chaqirilgan, m asjidlarda va’z
o 'q ilg a n va hakozo. D in iy kom m unikatsiyaning ran g -b aran g usullari o ‘rta
asrla rd a S harq m a m la k atlarid a yozilgan ko‘plab ilm iy asarlarda o ‘z aksini
to p g a n . M isol u c h u n «Abu M uslim jangnom asi» kitobini olaylik. M a ’lum -
ki, u n d a islom M arkaziy O siyo aholisi u chun yangilik bo'lgan vaqtdagi
v o q ea la r bayon etilgan, b u p ay td a odam lar hali yangi dinga to ‘liq ko‘nikib
u lgurm agan edi.
A bu M uslim d in n i fa q a t q o ‘sh in yordam ida targ‘ib etm agan, balki o ‘zi
h a m xalq orasida ta rg ‘ibot ish lari bilan band boMgan. S h u n d ay voqealardan
biri yilnom ada q u y id ag ich a tasvirlangan: «Amir M o h yom ing uyidan
ch iq ib , chorsuyi k a m o n g o ro n n in g o ‘zasiga chiqdilar. Y arim kecha b o ‘lib
erd i, b aland ovoz birla a z o n i M uham m adni aytdilar. Sohîbqiron ovozi
o la m g a n u r b o ‘ldi, h am m ag a eshitildi»2.
A sarning boshqa jo y id a h am diniy kom m unikatsiyaga
o id quyidagi
s o ‘zla rn i o ‘qiym iz: «...V aqti n a m o z bo‘Idi. Xoja X u rd an birla masjidi
jo m e ’ga keldilar, su n n a tn i a d o qildilar. C hun m uazzin xutbaga azon aytti,
xatib m inbarga chiqib, a w a l tav h id i Xudovandi o lam n i o ‘qudi. Andin
s o ‘ng n a ’ti R asulullohni a d o q ild i, ondin m anqabat o ‘q u d i, u ch yoronni
t a ’rifu tavsiílar birla a d o q ildi*3. Bunday ovozlam i eshitib, m o ‘m inlar
A llo h va vatandoshlari o ld id ag i o ‘z burchlarini ado etishga shoShilganlar.
0 ‘z - o ‘z id a n ayonki, b u la m in g barchasi om m aviy kom m unikatsiyadan
b o sh q a narsa em as.
D in iy kom m unikatsiya a m a liy o ti haqidagi m a’lum otlar Narshaxiyning
k ito b id a h am keltirilgan. M a ’lu m k i, Buxoro va
uning atrofidagi aholi bir
n e c h a yil davom ida islom ga k o 'n ik a olm agan va arab lam in g vaqtincha
1 Fazlallax ibn Ruzbexan Isfaxani. 0 ‘shamanba, 157-bet.
2 Abu Muslim jangnomasi, 74-bet.
J 0 ‘sha manba, 31-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ketishlaridan foydalanib, otashparastlikni qayta tiklagan. A rablar bunga
qarshilik k o ‘rsatishga harçhand uringanlar, biro q faqat kuch ishlatlsh yo'li
bilan em as. K itobda shunday deyiladi:
«Qutayba ibn M uslim to'qson to ‘rtinchi yili (hijriy hisobida) Buxoro
hisorining ichida m asjidi jo m e ' bino qildi. U jo y ilgari butxona edi. Q utay
ba Buxoro aholisiga h ar ju m a kuni u yerga yig‘ilishni buyurdi. C h u n o n c h i,
u h ar ju m a kuni ja rc h i qo'yib, «Jum a n am oziga h o zir bo'lgan h ar bir
kishiga ikki diram beram an», deb ja r ch aq irtirar e d i» 1. Buxoroliklarning bir
qtsm i nam ozni ushbu masjidda,
bir qism i R eg isto n d a, y a ’ni, katta o chiq
m aydonda o'q ird i.
D in hukm dorlarga ularning hokim iyatini m ustahkam lashda yordam
berardi, u la r h am d in n i q o 'lla b -q u w atlab tu rish a rd i. N arshaxiy hokim iyat
tepasida tu rg an lar yoki badavlat o dam lar o d d iy fuqarolarga masjid va
m adrasalar qurib in ’o m qilganlari haqida yozadi. O m m aviy k om m uni-
katsiya sharoitini yaxshilash niyatida ular m asjidlar oldida nam ozga
choriash u c h u n u n c h a katta bo‘lm agan m in o ra lar tiklashgan, ichkarida esa
m inbar va m eh ro b lar barpo etishgan. Ma&alan, B u xoroda islom dini q aro r
topganidan keyin a m ir Ismoil Som oniy b ir q a m ish z o r jo y n i sotib olib,
tozalatganidan keyin foydalanish u chun jo m e ’ m asjidiga in ’om qiladi.
H ukm dorlar o ‘z shon-shuhratlarini o rttirish
m aqsadida turli diniy
m arosim lar o ‘tkazishgan, bu m a’rakalarda u la m in g n o m la ri jam o at oldida
qayd qilingan. A m ir M as’udning farm onlaridan b in quyidagicha bo ‘lgan:
«U kam iz bizning noibim iz bo'lsin, shaharlardagi m inbarlardan bizning
ism im iz xutbaga q o 'sh ib o'qitilsin, so 'n g u n in g ism i xutbaga q o ‘shib
o 'q ittirilsin , tangalar, durlar va dinorlardagi tiro z lard a a w a l bizning
ism im iz, so 'n g ra uning ismi zarb qilinsin. Q ozilar va voqealardan voqif etib
turuvchi, hudaychilar a ’lo hazratim iz am ru farm o n la rin i tayinlagaylar, toki
biz m usulm oitlar jam o asi ichida ular xohlaganidek h u k m yurgizaylik»2. U
yoki b u hollarda d iniy ja m o a ichida ko'p lab xu tb a yoki fatvolar o'qilganligi
Bayhaqiy keltirgan m isolda yaqqol ko'rin ad i: «T abboniy shajarasi im om
Abul Abbos T abboniydan (Alloh u n d an rozi b o ‘lsin) boshlanadi. U hoji
im om Abu Sodiq Tabboniyning (Alloh uni b a lo lard an saqlasin) bobosi
b o ‘lib, hozirda d o rulam on u m r kechirm oqda. M a n i AÍÍ M aym unning
rabotida q o ‘nib, h a r kuni yuzlab fatvo chiqaradi*3.
D iniy kom m unikatsiyaga aloqador m iso llar
A dam M es kitobida
k o 'p lab keltirilgan. M usulm on olam ida hadisshunoslik keng rasm b o 'lg an ,
m uhaddislarning ayrim lari jonli qom us hisob lan g an . Bu haqda m u ailif
yozadi: 395— 1005-yilda vafot etgan Ibn M a n d a (u xattom u l-ra h h o lin
b o'lgan, y a ’ni, rahholinni xatm qilgan) h ad isla rn i tinglash va to ‘plash
u ch u n saltanat bo ‘ylab k o ‘plab sayohatlarga c h iq q a n . U 1700 hadisni
to*plagan va 40 kajava kitob olib kelgan. S am a rq a n d lik Abu X atim (354—
965-yilda vafot etgan) T oshkentdan Iskandariyagacha m ingga yaqin ustoz
1 Narehaxiy. 0 ‘sha manba, 174-bct.
Do'stlaringiz bilan baham: