Jurnalistikasi

shakliy o'zgarishlar
Biz m azkur m asala b o ‘yicha oldin 
h am so*z yuritgandik. H o z ir s h u fikrlarga qisqacha yakun yasaymiz.
Y uqorida 
iz o hlaganim izdek, 
xabarlardagi m azm uniy o zgarishlar 
u la m in g shakliy m ukam m ailashuviga ham olib keldi. K itoblarda, keyin- 
c h a lik davriy nashrlarda b erilad ig a n xabarlar asta-sekin axborot tarqa- 
tish n in g zam onaviylashayotgan usullariga xos uslub, til va ja n rlar kasb eta 
b ordi. M azk u r shakllar m a tb u o t tarixiy rivojlanishining hosilasi edi.
Ommaviylik ju rn alistik a n in g asosiy xususiyati sifatida. Ommaviylik 
ju rn alistik an in g birinchi, y e ta k c h i belgisi desak, adashm agan boUamiz. 
C h u n k i aynan shu xususiyat bugungi jurnalistikaning vujudga kelishiga 
ta m a l to sh in i quydi. O m m aviylik barcha ijtimoiy q atlam lar u ch u n axborot 
y aratish va tarqatish u su llarin in g ham m aga qulay m azm un va shakllarga
solinishiga sabab b o ‘ldi. 
........................ 
. . . . .
A xborot ta rq a tish n in g d u n y o miqyosidagi haqiqiy ommaviyligmi 
G u te n b e rg boshlab berdi. G u te n b e rg kashfiyoti ungacha xabarlar yoyish 
so h a sid a bo'Igan b a rc h a dastlab k i protousullarm yaxlit b ir tizim ga 
k eltird ik i, uning tarkibiy q ism lari h am o ‘zaro birlashib va muvofiqlashib 
ketdi. B ora-bora ju rn alistik a n o m ig a sazovor boMgan m azkur tizim dav- 
la tla rn in g ham ichki, h a m xalq aro m unosabatlariga k atta ta ’sir ko‘rsata
o la d ig an kuchga aylandi.
U sh b u kitobim iz, e n g a w a lo , xalqaro jurnalistika yo nalishida ta lim 
o la y o tg an talabalarga m o ‘jallanganligi sababli G u ten b e rg ixtirosining 
xalqaro aham iyatiga h am t o ‘xtalib o ‘tishni lozim topdik Biz jurnalistika 
p aydo b o ‘lishi bilan u n in g sh a k lid a xalqaro m unosabatlarning yetakchi 
vositasi vujudga keldi, d eg a n te z isn i o ‘itaga tashlam oqchim iz. U m isbot-
lashga o ‘taylik. 
. 
Ui
•
Ju m alistik ad an o ld in h a m xalqaro m unosabatlarning turli ko nm shlan 
b o ig a n , albatta. B ular sirasiga, eng aw alo , savdo-sotiq aloqalari, turli 
safarlar, quda-an d ach ilik , u ru sh lar, ko'chm anchilik va boshqalarni kintish 
m u m k in . K o‘rib tu rib m izk i, u sh b u m uam m olarning aksariyati k o 'proq 
m o d d iy m a ’noga ega. S ay o h a tla r esa m a’naviy boyish m aqsadlarida uyush-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tirilgan b o ‘lsa-da, haqiqiy om m aviylikka erisholm adi. U sh b u shakllam ing 
barchasi tarixiy istiqbollilik nuqtayi nazaridan bosm a m a tb u o t yordamidagi 
xalqaro axborot alm ashinuviga h e c h ham teug kelolm asdi.
Bosm a m atbuotning vaijudga kelishi bilan xalqaro hayotning tarixan 
te z va yuksak sam ara beradigan om m aviy-ijtim oiy sohasi paydo b o ‘ldi. 
A ntik dunyoda va o ‘rta asrlarda kitoblam i ayirboshlash xalqaro m unosa- 
b atlar uchun n aqadar m uhim aham iyatga ega b o ‘lgani csim izda, albatta. 
A m m o o*sha vaqtlardagi ax borot alm ashinuvini X V asrla rd a boshlangan 
ja ra y o n lar bilan solishtirib • b o'lm aydi, chunki G u te n b e rg ixtirosi axborot 
ommaviyligiga m utlaqo yangi sifat bag'ishladi va uni keskin ravishda ancha 
yuqori pog‘onaga ko ‘tardi.
Bosm a m atbuot o 'z in i h ududlar, m illatlar va d av latlararo hayotning 
noyob usuli sifatida nam oyon etdi. Shu vaqtlardan boshlab odam lar 
to m o n id an axborotni jam lash, saqlash, tarqatish, b ir s h a h a r yoki m am - 
lakatdan boshqasiga k o ‘chirish u chun deyarli cheksiz, qiyinchiliklar 
tu g ‘dirm aydigan im koniyatlar vujudga keldi. O m m aviy axborotni keng 
tarqatish uchun uzoq asrlar davom ida jiddiy m u a m m o b o 'lib kelgan 
m asofa, yuk, vaqt va til m asalalari o ‘z yechim ini topdi. C h u n k i xabarlarni 
hatto boshqa tillarga tarjim a qilish va bosish h am k o ‘proq texnikaviy 
im koniyatlarga bog‘liq bo ‘lib qoldi.
Sayyoramiz va insoniyatning fizikaviy jih a td a n birligiga qaram asdan, 
kishilik jam iyati tarixida uzoq m ingyilliklar davom ida x alq lar va elatlarning 
m afkuraviy va m a ’naviy farqlari ju d a katta bo‘lib keldi. U sh b u o ‘ziga xoslik 
hozir ham saqlanib qolayapti. A m m o bunday o 'zg a ch alik la m i, m asalan,
XV asrdagi tafovutlar bilan solishtirib bo‘lmaydi. C h u n k i o ‘tgan 4—5 asr 
m obaynida ja h o n xalqlari bir-birlariga ancha yaqinlashdílar va bu o ‘zaro 
ham korlikka jurnalistika ulkan hissa q o ’shdi.
Axborot alm ashuvi am aliy jih a td a n faqat bosm a m a tb u o t yordam ida 
haqiqiy om m aviy xarakterga ega b o 'la oldi. B ugungi k u n d a ommaviy 
axborot tufayli dunyo ruhiy jih a td a n ham yaxHt b ir ham jam iyatga aylanib 
borm oqda, Bir osm on ostida, b ir havo, suvdan b a h ra m a n d b o ‘lib yasha- 
yotgan o dam lar bevosita o ‘zaro fikr alm ashuvga h am erislim oqdalar. Yer 
yuzidagi barcha m am lakatlar vaqti kelib yaxlit d u n y o ham jam iyatiga 
birlashishlari tabiiy. Bunga u la m i XX asr oxiri — X X I a s r boshlarida keskin 
jadallashib ketgan ekologik m uam m olar, O IT S va b o sh q a kasalliklar, 
giyohvandlik, terrorizm kabi xavflar undaydi. G u ten b e rg esa ushbu birla- 
shishga katta hissa qo ‘shgan shaxs sifatida tarixda qoldi.
Bob xulosasida aytm oqchi b o ‘lgan asosiy fikrim iz sh u n d a n iboratki, 
om m aviy m atbuot paydo bo‘lishi aynan Y evropadagi U y g ‘onish davriga 
t o ‘g ‘ri kelgani bejiz em as. Insoniyat yangi tarixiy bo sq ich chegarasiga yetib 
kelishi unga yangi m azm undagi om m aviy axborot va sh u n d a y m a’lum otni 
yetkazadigan vositalar kerakligini belgilab berdi. O m m av iy axborotni 
tarqatish zaruriyati esa bosm a m atb u o t paydo b o iis h ig a o lib keldi. Bosma 
m atbuot ixtirosi Yevropa Renessansining asosiy k o ‘rsatk ich i va vositasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo ‘lgan, d esa k , yanglishm asak kerak. C h unki Uyg‘om shga xos, ya m 
e 'o y a la rn i faq at te z va keng om m aga ta rq a tish yo‘li bilangina ushbu buyuk 
davrga xos ilm iy va m a ’naviy y u tu q la m i targ‘ibot qihsh h am d a bugun 
b u tu n d u n y o ahJi ulug‘lab kelayotgan ulkan natijalarga en sh ish m um kin 
edi. Q isq a q ilib aytganda, om m aviy axborotsiz Renessans d a v n h ech
q ac h o n sh u n d a y ulug'vorlik kasb e ta olm asdi. 
.
M a z k u r fik r isbotini biz kutilm agan b ir m anbada ham uchratdik. 
T aniqli siy o satsh u n o s Zbignev Bzejinskiy o ‘zining «Buyuk shaxm at taxtasi* 
deb n o m la n g a n kitobida yozishicha, sayyoram iz m intaq alan n in g o zaro 
siyosiy h am k o rlig i besh yuz yil oldin boshlangan. Bu esa bosm a om m aviy 
m a tb u o tn in g p ay d o b o ‘Iish davriga t o ‘g‘ri keladi.
J a h o n ju m a listik asi tarixida G uten b erg bilan bog liq y an a bir 
k u zatu v im iz bor. O datda, biror b ir ijtim oiy yo‘nalishnm g asoschisi deb 
m azk u r so h a d a bevosita faoliyat ko'rsatgan shaxsga aytiladi. Ju m a listi- 
kaning aso sch isi sifatida dunyo fanida Iogann G utenberg qabul qilingan. 
A m m o u n itig o ‘zi biror jurnalistik asar yozgani ta n x d an m a lum em as. 
H o zirc h a b o r m a ’lum otlarga ko‘ra, u b unday asar yozm agan h an v S h u n ­
d ay ek a n , q a n d a y qiUb u ju m alistikaning asoschisi boMishi m um kin. ^
U sh b u savolga to ‘g‘ri javob topish u ch u n biz jum alistikaning m a n olan 
va m ezo n larin i to ‘liq o'rganib chiqdik. N atijada, shunday xulosaga keldikki, 
ju m a listik a sohasining yetakchi ko ‘isatkichi yozish m ahorati em as uning 
asosiy m e z o n i sh u yozilgan narea tarqalishining ommaviyligiga erishishdir. 
C h unki yozishni boshqa soha vakillari, m asalan, yozuvchilar yoki tanxchilar 
ham uddalaydi. A m m o ulam i h ech kim jum alist deb atam aydi. Aynan 
om m aviy ax b o ro t vositalarida chiqishlar qiladigan odam iarga shu nom msbat 
berilishini h a m m a biladi. D em ak, bu biz uchun ju d a m uhim xulosa- 
ju m a listik an in g asosiy, bosh xususiyati-ommaviylik
M a z k u r m asala yuzasidan y an a b ir um um lashm a fiknm izm keltir 
m o q ch im iz. B irin ch i bob m ateriallaridan shunday b ir yakun ayon bo Idiki, 
iitim oiy a x b o ro tn i te z va keng om m aga yetkazish zarurligi ju m aljstikaning 
nafaqat vuju d g a kelishiga, balki sh u bilan b ir qatorda uning shakllam shiga 
h am asos b o 'lib xizm at qildi. Y a’ni, aynan shunday talablaiga javob 
beradigan a s a rla r jurnalistika dunyoga kelishiga va rivojlanishiga sababchi 
boU aan 
D e m a k , ikkinchi nuqtayi nazardan ham , y a m , ju rnalistika 
shaldlanishiga, u n in g yangi y o ‘nalishlari va turlari asoslam shiga ham axbo­
ro tn i o m m a g a te z va iloji b o rich a keng tarqatish zarunyati sabab bo 1-
ganligi to ‘g ‘risidagi xulosa kelib chiqádi.
V a n ih o y a t, u sh b u bobga tegishli oxirgi fikrm uz. B in n ch i b obda biz 
G u te n b e rg g a c h a h am qadim iy Sharqda b ir qan ch a bosm a usullar bo I- 
gan in i isbotlay o ld ik , deb o ‘ylaym iz. S huning u ch u n uni Y evropa usuhdagi 
b osm a m a tb u o tn in g asoschisi, deb qabul qilsak, to ‘g ‘ri bo ladi.
Y ev ro p a b o sm a usuli te z orad a dunyoda yetakchi o rm m egallab oldi. 
0 ‘sha v a q tla rd a n buyon hozirgacha Y evropa dunyo tam addum m boshqarib 
kelm oqda. B izn in g ch a, ushbu yetakchUikning asosiy o m ih ushbu q it a 
d av latlarin in g b o sh liq b ri nafaqat o ‘z m am lakatlam n balki b u tu n dunyom
q am ra b o ig a n keng doirada tu rli xalqlarga tegishli axborotni tarqatish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

im koniyatiga ega bo'lganliklaridadir. A m m o Y aponiya, X itoy va O siyodagi 
ayrim boshqa m am lakatlarning XX asr oxiri — XXI asr boshida keskin 
rivojlanishi bizda yaqin chorak asrda S harq yanada dunyo tam ad d u n in i 
boshqara boshlaydi, degan um idni o ‘yg‘atm o q d a.