Jurnalistikasi

Somoniy
a m ir b o 'lishiga xalifaning o ‘zi 
fatvo
va yorliq bergan.
Arab yozuvi va tiliga asoslangan Islom d in in in g odam lar, xalqlar, 
m adaniyatlarni birlashtiruvchilik mavqeyi b u tu n m intaqada ustuvor va 
m ustahkam b o ‘]ib qolaverdi. M azkur hududdagi xalq lam in g keying) ta ra q - 
qiyoti shu tarzda davom etdi. M arkaziy O siy o d a b u davrlarda bir necha 
tillarda: arab, fors, lotin, turkiy tillarda ijod e tilib , sh u yozuvlarda m u h r- 
langan tafakkur m evalari M ag‘ribu M ashriqda k eng tarqaldi. Bu dav rd a 
shaklJangan om m aviy kom m unikatsiya o ‘ziga x o s kuchli g ‘oyaviy vosita, 
ijtim oiy tafakkur hosilasi m azm unini kasb e ta b ordi. Shunga qaram asdan, 
adabiyot, til, ax loq-odob, fan, ta ’lim va b o sh q a so h alar tarixidan farqli 
o 'laro q , ju m a listik a tarixi ja h o n m iqyosida, ay n iq sa, biz tahlil qilayotgan 
diyoriar o ‘ram ida eng kam ishJab chiqilgan y o ‘nalishJardan biridir.
l-fasl.
0 ‘r ta asrlarda ommaviy kom m unikatsiyalar
0 ‘rta asrlarda M arkaziy Osiyoda kom m unikatsiyaning aham iyati 
nechog‘li m uhim b o ig a n lig i aniqlansa, o ‘sh a voqelik sharoitida davlat va 
jam iyatni boshqarishda yozm a, og‘zaki va b o sh q a shakllardagi k o m m u n i­
katsiya turlari om m aviy tarzda am alga oshirilganligi oydinlashadi. U n in g
yozm a turlariga kitob va risolalar (asl y o z m a sh arh lar va taijim alar), 
m a’m uriy hujjatlar ham da xatlarni kiritish m u m k in . M asalan, 1499—1500- 
yillarda Z ah irid d in M uham m ad B obur « B oburnom a» asarida: «Ikkinchi 
navbat S am arqandni olg‘onda, A lisherbek tirik edi. Bir navbat m a n g a 
kitobati ham kelib edi. M en ham kitobat yib o rib ed im , orqasida tu rk iy
bayt aytib, bitib yiborib edim», deb y o za d i1. K o ‘rinib turibdiki, kitoblar va 
m aktublar orqali ax borot almashuv o ‘sha p ay tlard a odatiy hoi b o ‘lgan. 
Og‘zaki kom m unikatsiya esa kengash, su h b a t, m aslahat, turli m a ’rak a lar 
shaklida am alga oshiriigan. 0 ‘z -o ‘zidan yuzaga chiqadiki, om m aviy ta rz d a
axborot uzatish ko ‘proq bundan m an faatd o r, y a ’n i, m ansab va boylikka 
ega shaxslar ishl b o ‘lgan; ulam i «kom m unikatsiya jarayonini ta sh k il 
etuvchilar* deb atash m um kin. B unday k o m m u n ik ato rla m in g a x b o ro tn i 
tayyorlovchilar, xabam avislar, tarixchilar, ta ijim o n la r va bevosita a x b o ro tn i
1 Zahiriddin Muhammad Bobur. T.: 1989, 78-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yetkazuvchi e lc h iia r, otliq lar, choparlar, ja rc h ila r, qorovullar, savdogarlar, 
sayyohlar singari y o rd am c h ila ri bç'lgan.
U shbu o ‘r in d a «om m aviy kom m unikatsiya* tushunchasiga e ’tibor 
beraylik. O m m av iy kom m unikatsiyani om m aviy axborot vositalari: kitob- 
lar, ju rn allar, g a z e ta la r, radio, televidenie va in te rn e t sifatida izohlash — bu 
tu sh u n ch an in g z a m o n a v iy talqinidir. D astlabki Yevropa usulida chop 
etilgan bosm a k ito b e s a XV asr o'rtalarid a paydo bo ‘ldi. Bu ja h o n fanida 
jurnalistikaning vuju d g a kelish vaqti, deb baholanadi.
A gar biz « o m m av iy kom m uiiikatsiya* deg an d a oddiy m a ’n o n i, ya’ni, 
om m aviy ta rz d a ta rq a tila d ig a n m a ’lum otni oladigan b o ‘lsak, o ‘rta asrlarda 
kitob, va’zxonlik, ja rc h ila r, qolaversa, baxshi va shoirlar orqali ta rq a ti­
ladigan axbo ro tn i h a m om m aviy kom m unikatsiya doirasiga kiritish o ‘rinli 
b o ’lardi.
«K om m unikatsiya* lotin ch a so'zdan oliiigan b o ‘lib, «m uloqot», «xa- 
bar*, «aloqa* m a ’n o la rin i anglatadi. Ijtim oiy kom m unikatsiya — b u m a ’lu ­
m otni ongli rav ish d a b ir o d am d an boshqasiga yoki k o ‘pchilikka uzatishdir. 
O m m aviy k o m m u n ik atsiy a o ‘rta asrlardagi davlatchilik rivojlanishida asosiy 
om il b o lg a n , lek in kom m unikatsiyaning shakllari, turlari va rivojlanish 
yo'nalishlari h a r qaysi m intaqa, davlatda m a ’Ium darajada o 'ziga xos 
xususiyatlarga ega b o ‘lgan.
«Ijodiyot asoslari* kitobi m ualliflarining yozishicha, «Yer kurrasida 
m ilodning boshida 230 m ln, 1830-yilda esa lm lrd kishi yashagan»^. B un- 
d an xulosa ch iq arish m u m k in k i, biz o ‘iganayotgan d av r o'rta la rid a , ya’ni,
XI asr oxirida y er y u z id a taxm inan 4 8 0 -5 0 0 m ln , y a ’ni, bugungi kunda- 
gidan 12 m arta k a m o d a m b o ‘lgan. Shunga m uvofiq ravishda 0 ‘zbekiston 
b o ‘yicha tax m in a n 2 m ln , ya’ni, bugungi T o sh k en t aholisidan ham kam roq 
od am yashagan. H o zirg i M arkaziy Osiyo hud u d id a esa b o r-y o ‘g ‘i 4 m ln 
aholi b o lg a n .
S hu bois o m m a v iy kom m unikatsiya ham , tabiiyki, o ‘sha davrlarda 
bugungidan b o sh q a c h a shakllarda b o ‘lgan. Bir n ec h a yuz yoki bir necha 
m ing od am u c h u n bevosita yoki bilvosita axborot tarqatish om m aviy 
kom m unikatsiyaning ch in a k a m om ili b o iib xizm at qilgan. M atbuot va 
elektron vositalar d av ri b o lm is h bugungi k unda b unday ishni o ‘z nom i 
bilan atash ay n an jo iz hisoblanadi. N azarim izda, om m aviy ko m m u n i­
katsiya tu sh u n ch asig a tarix iy nuqtayi nazardan yondashiladigan bo'lsa, u 
yanada ilm iyroq m a ’n o kasb etadi. Ya’ni, o ‘sha vaqtlarda yuzlab va 
m inglab o d am lar tu rli y o ‘llar bilan m untazam ravishda axborot olib 
turganliklarini o m m a v iy kom m unikatsiya deb atash m um kinligi shub- 
hasizdir. A gar o 'r ta asrla rd a m usulm on Osiyosidagi aholining ikkinchi 
yarm i, ya’n i, a y o llar ijtim oiy hayotdan deyarli ajratib q o ‘yilganligini va 
yangiliklam i u la r b ev o sita o ‘zlariga yaqin erkaklardan eshitganliklarini 
hisobga oladigan b o ‘lsak , bu fikr to ‘g ‘ri elan lig i m a ’Ium b o ’ladi.
1 
Jo'rayev N., Azizov Sh. Ijodiyot asoslari (Shaxs va jamiyat). Ma’rifat- 
madadkor. T.: 2003, 334-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib, o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlaridagi o m m a v iy
axborot haqida tarixiy asarlarga asoslanib, quyidagicha taxm in q ilish 
m um kin. Bir n ec h a yuz yoki m ing o d am n i q am rab olgan axborot ja ra y o n i 
om m aviy kom m unikatsiya deb hisoblanadigan bo'lsa, bunday h o lla r o 's h a
vaqtlarda te z -te z uchrab turardL A yniqsa, zarur va foydali ax borot ni 
xonlar, am irlar, podsholar, sultonlar, m arkaziy va m ahalliy m a’m urlar, sa r- 
kardalar, boshqa m anfaatdor shaxslar ta rq a tg an lar. Shu tufayii h o k im iy atlar 
u chun z a ru r ijtim oiy fikrni, keng xalq o m m asin in g hukm dor qatlam u c h u n
qulay fe’I-atvor qoidalari, turm ush ta rz in i shakilantirishga erishish m u m k in
bo'lgan.
Ommaviy kommunikatsiya va M usulm on Renessansi. G 'a rb lik ayrim
o lim lar V I—XV asrlarda Osiyo ijtim oiy hayo tid a yuz bergan fan, d in iy
ta ’lim ot, sh e ’riyat, adabiyot, tibbiy ilm va boshqa sohalar tara q q iy o tin i 
«renessans», ya’ni uyg'onish deb b a h o lash n i xohlashmaydi. U larn in g
fikricha, 
h ar bir ijtimoiy yuksalish q iy o sa n Yevropa R enessansiga 
o ‘*shagan b o ‘lsagina uni uyg'onish deb a ta sh m um kin. Albatta, V II—X V
asrlar m usu lm o n mam lakatlaridagi t a ’lim va m adaniyat ravnaqini X V I— 
XVII asrlardagi Y evropa taraqqiyoti bilan b arobar qo'yib b o ‘lm aydi. 
X ususan, tabiiy-ilm iy kashfiyotlar nu q tay i nazaridan olib q aralganda, 
bunday b o 'lish i m um kin ham em as: davrlar, m adaniyatlar, o 'ich o v lar b ir- 
biridan o sm o a bilan yercha farq qiladi. B iroq V—XV asrlarda O siyoda 
yaqqol n am oyon b o ‘lgan noyob yuksalishning aham iyati ja h o n ta m a d d u n i 
tarixi u c h u n sh u q ad a r katta boMgan va h a r jih a td a n e ’tiro f etilganki, ay n a n
yevropalik xolis mutaxassislar birinchi b o ‘lib bu davrni M u su lm o n
R enessansi davri deb ta n olishdi.
O m m aviy kommunikatsiya va o ‘r ta a s r daviatlari. Jo n D yui bildirgan 
fikriga asoslanib aytadigan bo'isak, o d a m la r oT tasid a m uom ala, o m m av iy
kom m unikatsiya vujudga kelmasa, davlat m iqyosida yoki u ndan k en g ro q
ko'lam da m adaniyat, fan va ta ’lim da rivojlanish yuz bermaydi. A xborotni 
om m aviy ta rq a tish , o 'za ro oldi-berdi y o 'lg a qo'yilm as va xalq o m m a si 
biron b ir g ‘oya atrofida birlashm as e k a n , u m u m an , jam iyat yuzaga 
kelm aydi va yasham aydi ham.
M a’lum ki, o ‘rta asrlarda m usu lm o n O siyosi hududida bepoyon va 
kuclili davlatlar yuzaga kelgan, ravnaq to p g a n va payti kelib inqirozga yuz 
tutgan. U larga T ohariylar, Som oniylar, Q oraxoniylar, Faznaviylar, S alju - 
qiylar, X orazm shohlar, Chingiziylar, T em u riy lar, Shayboniylar h u k m ro n lik
qilganlar. D em ak , om m aviy kom m unikatsiya tizim i yaxshi yo'lga q o ‘y il- 
m aganda, bu davlatlardan birortasi q a ro r to p m a g an va u m r k o ‘rm ag a n
bo'lardi. Shu narsa ayonki, m azkur d av latlar ta rg 'ib o t va tashviqotsiz, faqat 
qam chi va q ilich kuchi bilan yashashi va m ustahkam lanishi m u m k in
em asdi.
A lbatta, qabila va elatlam i z o ‘ravonlik bilan bo ‘ysundirish u suli 
barham to p m a g an edi. H atto, goho u avj oldirilgan paytlar ham b o 'lg a n . 
A m m o bu davrlarda sog‘lom aq l c h e td a qolib, faqat kuch ishlatishga 
tayanilgan, deyish xato bo‘lar edi. T arbcdan yaxshi m a’lum ki, b u n d a y
hokim iyat va h ukm dorlar uzoqqa bo rm ag an . A ksincha, om m aviy ijtim oiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va siyosiy axborotni t o ‘plash, ishlab chiqarish va o ‘z vaqtida tarqatish 
yaxshi yo ‘lga qo ‘y ilishining ah a m iy a ti va rolini hisobga olib ish k o ‘rgan 
hokim iyat uzoqroq h u k m surgan. 0 ‘sha davrdagi k o ‘plab dav iatlam i bunga
m isol qilib keltirish m u m k in .
Bu haqda buyuk sa rk a rd a Am ir T em ur o ‘z «T uzuk*landa bejiz 
quyidagilarni yozm agan: «A m r qildimki, m ingta tezy u rar tuya m ingan, 
m ingta o t m ingan y elib-yuguruvchi kishini c h o p q u rc h i, m ing nafar 
te zy u rar piyodani (c h o p a r) yetib tayinlasinlarki, tu rli m am lakatlar, sarhad- 
larníng xabarlarini, q o ‘s h n i hukm dorlarning m aqsadlarini va niyatlarini 
bilib, huzurim ga kelib, x a b a r qilsinlar, toki biror voqea, k o r-h o l yuz ber- 
m asidan b urun c h o ra va ilojini qilaylik*1. Q isqacha aytganda, so ‘z bilan 
uqtirish, targ‘Íbot ish larin i bajarish, ommaviy kom m unikatsiya vositasidan 
foydalanish b o ‘lm aganida, n o m la ri zikr etilgan davlatlarning yuzaga kelishi
va h u k m surishi m u m k in em asdi.
M a ’m uriy boshqaruvning kommunikativ tab iati. 0 ‘rta asrlarda m a - 
m u riy boshqaruv z a ru r tu z ilm a yaratish va uning y ordam ida xon va 
am irlarning farm onlarini m asjidlar, maydonlar, b ozorlar, guzarlar, boshqa 
gavjum joylartia o g 'za k i y o k i y ozm a xabar eltuvchi c h o p a rlar vositasida 
o v o za qilish yo‘li bilan am alg a oshirilgan. 
.
M a ’lum ki A rab xalifaligi davrida V II-X V asrlarda m arkaziy hoki­
m iyat va viloyat ho k im lik larid a sakkiz-o‘n tadan d evon (hozirgi vazirlik va 
hokim liklarning bosh q arm alarig a o ‘xshash m uassasalar) b o ‘lgan va ularning 
asosiylaridan hisoblangan «devon al-borid* hozirgi p o c h ta va kom m uni­
katsiya vazirligiga o ‘xshab ketgan. H ukm dorga eng yaqin m ulozim lardan 
sanalgan ushbu d evon rah b a ri b arc h a davlat yozishm alarini olib borgan.
D evonda b itta m a tn b e s h -o ‘n va undan ko‘proq nusxada ko ‘chirilgan. 
M asalan , taniqli m u a rrix B ayhaqiy o ‘zining *Tarixi M a s’udiy» (XI asr) 
k itobida sulton M as’ud o ta si M ahm udning harbiy z a farían haqidagi kerakli 
axbo ro tlan ii quyidagicha tarqatganligini aytadi. «S arhang A bu AJi Qutyol 
ded ik i, bu xabar b a rc h a viloyatlarga yozib tarq atilsin va o ‘z xattda 
eslatadiki T eginoboddan x ab a r kelishi bilan Sind va H indistonga, shu- 
n ingdek F azna, Balx, T o h a risto n va Guzgon viloyatlariga y u b o n sh uchun 
o 'n ta d a n ro ‘yxat tu z ilsin , to k i bu voqea m uhim ligi b a rc h a joyda birdek 
m a ’lum b o ‘lgay»2. X a tla m in g asi nusxalari h am da ko ‘ch irm a nusxalar 
k am d an -k am h ollarda h u k m d o m in g o ‘zi to m o n id an yozilardi, odatda 
ularni uning o g ‘zidan k o tib la r yozib olar edilar, so ‘ngra eng m uhim lari 
im zolanib yoki b irin c h i shaxsning o ‘z muhri bosilib ta sd iq la n ar edi.
V iloyat, n o h iy a la m i boshqarishga ruxsatnom ani om m aviy tarzda 
to p sh irish m a ’m uriy b o shqaruvdagi ommaviy kom m unikatsiyaning eng 
keng tarqalgan u su llarid an boMgan. Bular xatlar, y o rliqlar yoki shiinga 
0
‘xshagan hujjatlar b o ‘lib, k o ‘p in c h a um um iy n o m bilan «noma» deb 
yuritilgan. «Abu M u slim jangnom asi» nom li xalq k itobida bu haqda bir
1 Temur tuzuklari. T.: G ‘. G 'ulom nomidagi nashriyot, 1996, 117-bet.
2 BaftxaKH A6yji H
c t o p h h
Macbyzia. M.: «HayKa*,I969, 76-c.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q a to r m isoliar bor. A sarda Xalifa M arvon to m o n id a n X u roson hokimligiga 
N asri Sayyorning ta y in l^ iish i haqida shunday deyiladi: «Alqissa, M arvon 
m unsliiyni talab qilib aytdiki, agar h ar kim M u h a m m a d T o h ir X o‘jandiyni 
A buturobiy desa, tillni orqasidan tortib olurm an, d e b b u sh a rt birla nom a 
bitib, X ojani vazir q ildi va yana hukum at M arv sh o h jah o n n i chorsad 
darchorsad m ulki X urosonni N asr otig‘a bitib, n o m a n i tojig'a ustuvor 
qildi. H am a sipohlar va ham a pahlavonlar m uborakbodlik qildilar»1.
Shveysariyalik taniqli olim Adam M esning « M u su lm o n Renessansi* 
nom li yirik kitobida om m aviy kom m unikatsiyaga o id k o ‘plab misollarni 
k o ‘rish m um kin. M u allif B ag'dod xahfaligining X—X I asrlardagi hayotidan 
hikoya qiladi. U o ‘sha vaqtda yozilgan ko‘plab ish o n c h li asarlar m az- 
m unini boshqa m anbalardan o 'rg a n ib chiqqan. T arix g a o id bu noyob kitob 
c h u q u r Umiyligi bilan kishi aqlini hayratga soladi. A m m o A dam M es o 'z i 
ijodi davom ida o'rg an g an oU m lam i arablar deb ataydi. B un d a, albatta, ular 
Arab xalifaligiga qaram hududlardan ekanligi va asarlari arab tilida 
yozilganligi nazarda tutllgan. Lekin ular safida k o ‘plab forslar, turkiylar, 
ju m lad a n , Ibn Sino, X orazm iy, B eruniy ham b o ‘lgan.
K itobda xalifa A dud ad -D av la (982-yilda vafot etg an ) haqida shunday 
deyilgan: «K atta davlatni yaxshi boshqarish niyatida h u k m d o r sifatida u 
aloqa xizm atini ta ’m inlashga e ’tib o r qaratadi. X atni kecli keltirgan chopar 
ja zo la n ar edi. Shu tariqa «nom a»ning S herozdan B ag‘d odga yetti kunda 
yetkazilishiga erishildi, buning u chun esa kuniga 150 ch aqirim dan y o 'l 
•bosishga to ‘g ‘ri kelardi»2. Adam M es o ‘z asarida Q u d a m isnili m uallifning 
927-yilda yozilgan kitobidan m isol keltiradi, u n d a o lim o ‘sha zam ondagi 
p o ch ta xizmati va unga rahbarlik qilishni tavsiflaydi: «B osh pochta idorasi — 
«devon al-borid», uning boshlig‘i pochta y o ‘llari am ald o rlari ustidan 
nazorat qiladi va u lam in g m aoshini bejgilaydi. X alifaning sayohatlari 
davom ida yoki harbiy yurishlarida uning m aslahatchisi m artabasiga erishish 
u chun, eng a w a lo , h u k m d o r xalifaning ishonchini q o z o n m o g ‘i kerak, zero, 
c h o r atrofdan kelgan xabarlam i joy-joyiga yuborish va pochtm eystrlar — 
«ashob al-borid» chaqiruvlar va boshqa xabarlar xalifaga taq d im etilishini 
t a ’m inlagan»3. Davlat boshqaruvida xatlar va boshqa hujjatiardan xattotlar 
yordam ida kerakli m iqdorda nusxa d is h uchun a lo h id a saroy qurilgan.
M uham m ad N arshaxiy o ‘zining m ashhur «B uxoro tarixi* asarida 
guvohlik berishicha, A rab xalifaligi m am lakatlarida p o c h ta xizm atiga rah ­
barlik lavozim i V III asrdayoq m avjud b o ‘lgan. M u a llif yozishicha, «aloqa, 
xat-xabar ishlari bu haqda xalifaga xabar yuboradi»4. P o ch ta boshlig‘i 
(o 'sh a yillarida Buxoro hukm dori T og‘shoda b o ‘lgan ed i) xalifa M ahdiy 
nom iga yuborgan xatida aytganki, «Buxoro q ishloqlari b o ‘ylab M uqanna va 
uning o q libosii odam lari q o ‘zg‘oloni yoyilm oqda*. B u voqea 7 7 5 -7 8 5 - 
yillar oralig‘ida b o ‘lib o ‘tadi.
1 Abu Muslim jangnomasi. T.: «Yozuvchi*. 1992, 83-bct.
1 
Меч. А. Мусульманский Ренессанс. М.: «Наука»,1973, 76-е.
’ O’sha manba, 204-bet.
4 Narshaxiy. Buxoro tarixi. T.: «Fan», 1966, 19-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V iloyat va nohiyalarning m a ’m uriy boshqaruvi jarayonida m arkaziy va 
m ahalliy h o k im iy a t o ‘rtasida axborot alm ashuvi tu rli shakllarda olib borilar 
edi. A xborot y o 'n a lish i k o ‘p incha yuqori hukm dorning ruxsati bilan 
boshqarilardi. X a t q o ‘lga tegishi bilan e ’lo n qilingan, keyin rejalashtinlgan 
am allar qoU lanilgan. «Abu M uslim jangnom asi* kitobida aytilishicha, 
X uroson h o k im i N a sr Sayyor jan g lard an birida Abu M uslim m yengib, 
d u sh m an in i q a tl etm o q ch i b o la d i. S hu n d a uning ak obirlandan Xoja 
M u h a m m a d T o h ir X o'jan d iy sh unday e ’tiro z bildiradi: «Ey am m X uroson 
bu rah n a g arn i xalifayi M arvondan beruxsat o ld u rm a k oson em as, a w a l 
xalifaga n o m a
yuborgil! X alifaning javobiga qarab, oMdirgil desa, 
o 'ld u ru re an . Y o b u tarafga yuborgil desa, anin g farmoyishiga am al qihb 
yuborm ak kerak*. X ojaning so 'zlari N asri Sayyorga m a’qul b o ‘ldi. Bu 
v oqealam i m u n sh iy lar «nom a*ga yozib, b ir piyodai chobuk qo liga 
berdilar. U l p iy o d a «nom a»ni olib, Shorn tarafiga ravona b o 'ld i» 1. Davlat 
aham iyatidagi tu rli ishlarni yuqoridan o g ‘zaki yoki yozm a farm oniarsiz 
am alga o sh irish q o n u n g a bo ‘ysunm aslik d eb tushunilgan va jazolangan. 
Shu bois h a r xil sabablar bilan tu rli darajadagi hukm dorlar o rtasida 
io‘sh q in y o zish m a asrlar m obaynida deyarli uzluksiz ravishda davom etgan. 
B unday y o zish m a larn in g hajm i, m azm u n i va shakllari ko phgini hatto 
ta s a w u r e tish qiyin. 0 ‘rta asrlarda S harq davlatlarida xatlar, shubhasiz, 
om m aviy k o m m unikatsiyaning eng m u h im shakli hisoblangan.
M asalan , A d am M es keltirgan bir m isolda xat boshqa h ar qanday 
ko‘m akdan y u q o ri qo'yilgan: «Yaxshi s o ‘zning savobjga h ech narsa 
vetm aydi, 8 2 3 -y ild a M akka suv to sh q im d an xarob bo 'lad i va ^ h t a u 
voqqa pul va tasalli so ‘zlari bitilgan xat yuboradi va «xat m akkalikiar 
u ch u n p u ld a n k o ‘ra qim m atliroq ekani uqtiriladi*2. O hm o rta asrlarda 
aloqa vositasi sifatida xat sa n ’atiga m ufassal tavsif b en b shunday deydi. 
« I X -X asrla rd a esa xatlar ajoyib ashyo - jo nli so‘z bilan ishlangan 
m usu lm o n b ad iiy hunarm andchiligining eng nafis san’at asarían sifötida 
nam o y o n b o ‘ladi. 0 ‘sha vaqtdagi k o ‘plab vazirlar xat uslubiyotim m ahorat 
ila egallaganlari tasodifiy em as va ularning xatlari kitob shakhda chop 
etihshga m u n o sib d ir. Al-Xasib, Ibn M uqli, al-M uhallabiy, Ibn al-A m id, 
as-S o h ib va S o m o n iy lar vaziri al-Isqofiyning xatlari shunday m uhim
m an b ala r sirasiga kiritsa bo ‘ladi. A l-Isqofiy davlat yozishm alanm ng^ yetuk 
ustasi deb 
hisoblanardi*3. 
M am lakat h am d a viloyatlam i m a m u n y
boshqarish ja ra y o n id a aholini om m aviy ax borot bilan ta ’m inlashm ng turli
xil usullarid an foydalanilgan.
S h u n in g d ek , «M usulm on Renessansi» a s a n d a asosan xalifahklar davri 
saroy devon x o n alarid ag i yozishm alar, B ayhaqiyning «Tarixi M as udiy* 
asarida q o ‘lyozm a kitoblarning bir n ech ta nusxalarda ko ch m h sh i, k a -
m oliddin A b d u rraz zo q S am arqandiyning «Ikki yulduzning chiqish joyi va 
ikki d en g izn in g q o 'sh ilish joyi» («M atlai S a’dayn va m ajm ai Bahrayn»)
1 Abu Muslim jangnomasi, 24-bet.
2 Mes A O ’sha manba, 96 bet.
3 O’sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nom li asarida saroyga kelgan elchilar va saroy ahli xatlarning m azm u n i 
bilan u c h tild a (arab, fors, turk) ta nishtirilishi h aqida keltirilg^n m a ’lu - 
m o tlar — b u la m in g ham m asi o 'sh a dav rd a o m m aviy kom m unikatsiya 
usullari a n c h a boy b o ‘lganligidan dalolat beradi.
2-fasl.
Til va adabiyot ommaviy kom m unikatsiya shakilari sifatida
0 ‘ita asrlarda S harq daviatlarida o ‘q itish tiz im i hozirgiga o ‘xsham asdi: 
ilm toliblari m adrasa va masjidlarda t a ’lim olishardi. U davrlarda o ‘qish va 
yozishni bilgan, ya’ni, m a ’lumotli o d am yuksak qadrlangan. M am lakat 
hukm dorlari va saroy a ’yonlari m a’lu m o tli b o 'lish n i 
0
‘zlari u chun sh a ra f 
deb bilganlar, h atto k o ‘pchiligi sh e ’riyat m uxlisi bo'lg an . A m ir va su lto n lar 
saroyiarida m untazam o ‘tkazib turiladigan m u sh o ira oqshom larida ta n iq li 
shoir va adiblarning b o iis h i m adaniy a n ’an a g a aylangan edi. M ushoira 
davralarida turli xil m uhokam alar b o ‘lib, yangi xabarlar e ’lon qilinar va 
odam larga o g ‘zaki ravishda tarqatilar edi. S huningdek, Adam M es o ‘z 
asarida E ron viloyatining m ashhur vaziri as-S o h ib n i xalq nihoyatda hu rm at 
qilganligi haqida shunday yozadi: «U ning uyining eshigi doim lang o chiq 
b o ‘ladi va ko ’nglidagi so ‘zlarni aytib, uyiga kirish oson. U ning nutq id an va 
nazm u nasridan biron narca olishim ga huk m d o rim iz izn bersinlar. 
Farg‘ona, M isr va Tiflis zam inlaridan keltirilgan narsalar m enga kerak 
em as, uning n u tq la rid an foyda olsam va b u n in g sharofati ila arab tili, 
n utqini yaxshi o 'rg a n ib ololsam bo'lg an i» 1.
Shu o ‘rinda yana b ir misol. X asrda xalifaning o ro ‘g ‘li vazirlaridan 
Abu M uham m ad al-M uhallabiy m untazam ravishda o ‘z xonadoniga o lim
va shoirlam i yig‘ib, m ehm on.qilib tufgan va b u n d ay m ehm onnavozliklar 
o 'sh a davrda eng m ashhur a n ’anaga aylangan. S huningdek, xattotlik 
s a n ’atiga alohida e ’tibor berilib, chiroyli va nafls xat ju d a qadrlan g an va 
k o ‘p incha durustgina darom ad ham keltirgan. Bu haqda «M usulm on 
Renessansi» kitobida shunday so 'zlar bor: «IV (m ilodiy X) asr oxirida 
xattotlik sa n ’ati sh u q ad a r yuksak q ad r topgan edik i, kishilar boshqa h e c h
qanday lavozim ga intilm ay, shu h u n a r bilan m a sh g ‘ul boMganlar. Shaxsiy 
xatlarni yozib berishda Abu Bakr al-X orazm iy (383—993-yilda vafot etgan) 
xiyla m a sh h u r b o ‘lib, zam onasida birin ch i «arab* x attoti hisoblanardi. U
deyarli barcha S harq m usulm on h u k m d o rla ri saroyida — B uxoro, 
N ishopur, H iro t, Isfahon va Sherozda b o ‘lgan*2
X attotlik sa n ’atining ommaviy ko m m u n ik atsiy a shakllaridan biri 
sifatida tilning rivojlanishidagi aham iyati h aq id a k o ‘plab m anbalar mavjud.
Q o‘lyozm a kitoblam i ommaviy k om m unikatsiya vositasi deb hisoblash 
m um kinm i? d eg a n savol kelib chiqishi tabiiy. B u n g a javob berish u c h u n
m uayyan dalillarga m urojaat qiiish zarur. M a sala n , o ‘rta asrlarda M arkaziy 
Osiyo, m usulm on Sharqi m am lakatlarida yozuvchi va shoirlam ing o ‘z
asarlarini m asjid va madrasalarga vasiyat q ilib qoldirishlari rasm b o 'lg an ,
1 Mes A. 0 ‘sha manba, 49-bet.
1 O'sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shu bois bu d arg o h la rd a k o ‘plab nusxada kitoblar yig'ilib qolgan. Kerakli 
nusxalardan k o 'c h irm a la r qilin ib , m anfaatdor odam larga tarqatilgan.
0 ‘z - o ‘zidan m a ’lum ki, u vaqtlarda m u su b n o n S harqida bosm a 
kitoblar b o ‘lm agan. S h u n d a y ek an , bitia kitobdan n e c h ta q o ‘lyozm a nusxa 
olingan bo ‘lishi m u m k in ? A dam M es o ‘z asarid a quyidagi m a ’lum otlarm
keltiradi: «Xalifa al-A z iz h u zu rid a ittifoqo al-X alil ibn A hm adning «Kitob 
al-ayn» asari h aq id a s o ‘z ketdi, xalifa kitobni keltirishlarini am r etdi, 
shu n d a k u tubxonalar o ‘ttiz q o ‘lyozmani hozir qilishdi, shu jum ladan, 
m uallif q o ‘lvozm asi h a m b o r edi». Yana boshqa m an b ad a aytilishicha, «Bir 
kishi xalifaga a t-T a b a riy «Tarixi*ning q o ‘lyozm asini tak lif etdi. u q o ‘- 
lyozm ani 100 d in o rg a sotib oigan ekan, holbuki, xalifa kutubxonasida 
ushbu asam ing y ig irm a d an o rtiq nusxasi bo'Iib , m u a llif q o ‘li bilan yozilgan 
nusxa ham m avjud edi*. Shuningdek, keyinroq yashab o 'tg a n Ibat-Tuvayr 
m a ’lum otiga q a ra g an d a, «Tabariy tarixining 1200 q o ‘lyozmasi ushbu 
kutubxona u c h u n m o ‘jizaviy bisot hisoblangan»1. 0 ‘rta asrlarda xalifalik 
kutubxonalari o ‘z davrin in g aloqa vositalari vazifasini bajargan. S huning­
dek, kitoblam ing k o 'p la b nusxalari Buxoro, S am arqand, Isfahon, Q ohira, 
D am ashq kabi q a to r sh a h a rla r kutubxonalarida h a m saqlangan.
O m m aviy ko m m u n ik atsiy a vositalarining tu rli shakllarida ifodalangan, 
asosan tarixiy m a n b a la rd a keltirilgan m a’lum otlarga tayangan holda aytish 
m um kinki, Osiyo xalqlari o ‘z o'tm ishida b ir n ec h a d a f a iqtisodiy, siyosiy 
va m adaniy yuksalish dav rin i boshidan kechirdi, ularning m adaniyat tan x i 
eng qadim iy ekan lig i va k o ‘p sohalarda taraqqiyotning avj bosqichiga 
erishganligi du n y o ilm -fa n ahli tom onidan e ’tir o f etilgan haqiqatdir.
Bu sohaning o m m a v iy kom m unikatsiya tarzidagi aham iyati davlatm
boshqarishda q an c h a lik m u h im boMganligini nazarda tu tg an holda qilingan 
tad q iq o t ishlari sh u n i k o 'rsatad ik i, IX—X! asrlarda M arkaziy Osiyoda 
m adaniy va ilm iy ta fa k k u r beqiyos barq urib gulladi. Jahonga tanilgan 
F orobiy, Ibn S in o , 
B eru n iy singan ulug‘ m utafakkirlar -dahosidan 
bashariyat h ozirgacha b ah ra m an d bo'Iib kelayotganligi bunga misol b o 'la 
oladi. D avrlar o sh a b izgacha yetib keígan q o ‘lyozm alar, uzoq asrlik boy 
m adaniyatning q o n u n iy ta raqqiyotida arab istilosiga q ad a r M arkaziy Osiyo 
xalqlari, turkiy x alq lar (ayniqsa, uyg‘urlar) yaratgan m adaniy obidalar 
om m aviy k om m unikatsiya vositalari o ‘laroq fikrim izga dalil bo ‘la oladi.
Tarixiy d av rlard a bitilgan q o ‘lyozm alar tufayli Osiyodagi h ar bir xalq, 
h a r b ir m illat o ‘z ilm iy tarixiga ega b o lg a n va sh u orqali ja h o n m adaniyati 
taraqqiyotiga o ‘z hissasini q o ‘sha olganki, b u n i ko ‘p nusxali kom m uni­
katsiya deb atasa boMadi. B unday qo'lyozm a kitoblar m ualliflar tom onidan 
p arc h a-p arch a qo g ‘o zlarga yozilib ijod etilgandan so ‘ng ularni oqqa 
k o 'ch irib , kitob h o lig a keltirishdan iborat g'oyat m urakkab, m ashshaqqatli, 
ay n i vaqtda sharafli vazifani bajaruvchi kishi kotib boMgan. K otib g o ‘yo 
m uallifning yaratgan asarini shunchaki h a rfm a -h a rf ko chiruvchi kishidek 
tuyulsa-da, aslida b u n d a y em as edi. 0 ‘rta asr m a d an iy hayotida bu eng 
sharafli va m u q a d d as vazifa» hisoblangan. A w ala m b o r, o 'sh a davr sha-
1 Yoqub Hamadoniy. Xattotlik san’ati tarixidan. T.: 1971, 191-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

roitida k o ‘p hokim lar, am irlar savodsiz bo ‘lganligi bois savo d x o n kotiblar 
yuqori m avqeda turishgan. B inobarin, kitobat qilish ja ra y o n id a h ar bir 
k o ‘chirgan kitobining m azm unini o ‘zlashtira borganliklarining o ‘ziyoq 
u lam ing aql-zakovatidan dalolat bergan.
N atijada, kotib o ‘z zam onasining o ‘qim ishli, haq iq iy ilm -m a ’rifat 
egalari bo'lg an kishilar qatoridan jo y olgan. 0 ‘rta asrlarda yashagan bir 
qan ch a olim , shoir va fozil kishilar yoshlikdan xattotlik s a n ’a tin i egallab, 
keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. B unday u lu g ‘ zo tla r faqat 
o ‘z asarlarinigina kitobat qilm asdan, balki boshqa m ualiiflar asarlarin i ham
ko ‘chirganlar.
Shu jihatd an Sharq davlatlarida kotibiik bilan o b ro ‘ to p g a n h ar qaysi 
shaxsni biz oddiy texnik ish vazifasini bajaruvchi kishi sifatida em as, balki 
o ‘z zam onasining tnadaniy hayotida m a ’lum rol o'y n ag an ilm -m a ’rifat ahli 
va m adaniyat arbobi sifatida bilam iz. 1962-yilda B ayrutda arab olim i 
d o k to r Salohiddin bin Hasan at-T ib iy n in g «Jom e’i m ajosini kitobat ul- 
kuttob* asarining 89—(707—708-yillarda) ko'chirilgan q o'lyozm asidan 
faksim ile nusxasi maxsus so‘zboshi h am d a arab yozuvidagi transliteratsiyasi 
bilan nashr qilindi. VIII asr m uallifi H asan at-T ibiy kito b in in g yana bir 
m uhim aham iyati shundaki, u husnixat shaklida bitilgan m azk u r asari 
kishilarga estetik zavq beruvchi m axsus bir sa n ’at e k a n in i alo h id a qayd 
qilib o ‘tgan.
0 ‘zbekiston F anlar akadem iyasi S harqshunoslik instituti q o ‘lyozm alar 
xazinasida saqlanayotgan M arkaziy Osîyo xattotlari k o 'c h irg a n kitoblar va 
husnixat haqidagi risolalardan ara b yozuvi o 'ttiz o lti uslubga ega bo'lib, 
u la r orasida eng m ashhurlari n a s ta ’liq va nasx yozuvlari ekanligi an iq - 
langan.
T em u r va Tem uriylar davri m ahsuli bo'lg an n asta’liq u slubi Alisher 
N avoiy davrida H irotda keng rivojlangan. K eyinchalik B uxoro, Xiva, 
Q o ‘q o n xattotlari tom onidan Y aqin va 0 ‘rta Sharq m am lakatlariga tarqa- 
tiladi.
M ir Ali Tabriziy va Sulton A li M ashhadiy xat s a n ’ati nazariyasini 
m ukam m allashtirishlari natijasida husnixat sa n ’ati haqida yangi risolalar 
yaratilgan. M âjnun ibn K am oliddin Rafiqiy H iraviyning «R isolai qavoi 
xutut», D aryesh M uham m ad b in D o ‘sm uham m ad B uxoriyning «Favoyid 
ul-xutut», M unis Xorazm iyning «Savodi ta ’Iim» asarlari tufayli yangi xat 
uslublari m uom alaga kiritildi. A rab yozuvining uzoq asrlik ta k o m ili, tadriji 
va estetik zavqbaxshligi shu darajaga borib yetdiki, yozuv shakllari shoirlar 
ijodida badiiy ifoda vositasiga aylandi. Bu S harqning G 'a rb g a nisbatan 
oldinroq gullab-yashnaganligi, S h arq davlatlarida yozm a kom m unikatsiya 
m ukam m al rivojlanganligi, q o 'ly o zm a kitoblarni k o ‘p nusxada k o ‘chirish 
tajribasi q aro r topib, boyib borganligi keyinchalik bosm a sta n o k kashf 
qilinishiga asos b olganligini ko‘isatad i.
Adam M es o ‘z m a ’lum otlarida kitoblar keng m a ’naviy oziq m anbayi 
sifatida kishilarga nihoyatda zarur b o ‘lganligi to ‘g ‘risida yozadi: «Taxm inan
III (IX ) asrlam ing o ‘rtalarida A li ibn Yahya al-M u n a ijim o ‘z m ulkida 
ajoyib kutubxona ochadi va unga «X azinat al-hikm a* — h ik m a tla r xazinasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deb n o m beradi. Saboq olish u c h u n u yerga ch o r atrofdan o d am lar 
d ary o d a y o q ib kela boshiaydi, xarajatlam i esa kutubxona sohibi o ‘z 
g ard a n ig a oladi. X urosondan z iy o ra tch ilar karvoniga q o ‘shilib kelib qolgan 
falak sh u n o s A bu M a ’shar al-B alx iy kutubxonaga kiradi-yu, haj qilishni 
h am ta m o m a n u n u ta d i» 1.
0 ‘sh a davrlarda k u tu b x o n a lard a yoki xususiy bisotlarda q an ch alar 
kitob saqlanganligi haqidagi m a ’lu m o tla r buning yaqqol dalili b o l a oladi. 
Ju m la d a n , «Bag‘d o d h u k m d o rin in g osiy o ‘g‘lidan 967-yilda 17 m ing 
jild la n g a n kitob m usodara etilganligi, Rayda vazir Abul Fazl ibn al-A m id 
b iso tid a falsafa va adabiyotning b a rc h a sohalari va turli fanlar b o ‘yicha yuz 
tu y a d a n o rtiq ro q kitob b o ‘lganligi, as-S ohib esa o ‘z xonadonida shariatga 
o id 40 0 kajava kitob saqlaganligi, B ag'dod olim i al-B aykaniy k o ‘c h m o q ch i 
b o 'lg a n id a kitoblari u ch u n 63 savat va 2 sandiq lozim bo'lganligi, al- 
K azviniy B ag'dodga kitob ortilgan o ‘n tuya bilan kirib kelganligi2, haqida 
va b o sh q a shunga o ‘xshash k o 'p la b m a’lum otlar bor. B ulam ing ham m asi, 
alb atta, k ito b o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlarida keng miqyosdagi 
o m m a v iy kom m unikatsiya vositasi b o ‘lganidan dalolat beradi.
A d am
M es X asrd a S harq va G ‘arbning m ashhur m adaniy 
m ark azlarid ag i kitoblar m iqdori h aqida qiyosiy raqam larni keltiradi. U 
xalifa al-A z iz (386—996)-yilda vafot etgan) kutubxonasi xususida sh unday 
m a ’lu m o tla m i qayd etadi: «A ncha keyingi avlodlar lining kutubxonasidagi 
k ito b lar m iq d o rin i biiishga qiziqdt, biroq raqam lar
160 va 120 m ing jild o ra lig 'id a edi. Ibn at-T uvayr aytishicha, kutub- 
x o n an in g k ichik-kichik b o ‘lin m ala rid an h ar birining eshikchasiga zulfin va 
q u lf o ‘rn atilg an b o ‘lgan, u yerda 200 m ingdan ortiq kitob saqlangan.
A yni o ‘sha vaqtlarda G ‘arb kutubxonalaridagi mavjud kitoblar haq i­
dagi m a ’lu m o tlar shuni ko ‘rsatadiki, Konstansadagi jo m e ’ kutubxonasida 
IX asrd a 350 jild , B eneditbeurendagi kutubxonada (1032-yilda) 100 d a n sal 
o rtiq , B am bergdagi jo m e k u tubxonasida (1130-yilda) atigi 96 jild asar 
b o 'lg a n » 3. S harq m am lakatlaridagi kutubxonalar shaxobchasi, katalogla- 
rining tu z ilish tartibi, kitoblarni o lish , saqlash va hakozo haqidagi ko ‘plab 
ta fsilo tla r bizgacha yetib kelgan.
K ito b la r k o 'p in c h a bevosita xonlar, am irlar va sultonlar, shuningdek, 
tu rli ja m o a t majlislari va yig‘inlarining talablari b o ‘yicha yozilgan va 
ta ijim a qilingan. M asalan, N arshaxiyiiing «Buxoro tarixi* asarining asl 
nusxasi ara b tilida 943—9 4 4 -yillarda «go‘zal iboralar bilan» yozilgan edi. 
1128-yilda esa u Abu N asr A h m ad al-Q uboviy tom onidan f^rs tiliga ta r- 
jim a q ilin ad i. A sarda aytilishicha, «bandalarining k am tarini-'M uham m ad 
ibn Z u fa r ibn U m a r bu ta ijim an i m aqtovlar va faxrlar egasi A bdulaziz ibn 
a l-H a m id B u rh o n id d in A b d ulazizning oliy majlisi uchun qisqartirib bayon 
qildi*4.
1 Mes A 0 ‘styi manba, 150-bet
2 0 ‘sha manba, 150-151-betIar.
3 Yoqub Hamadoniy. 0 ‘sha manba, 101-bet.
4 M en A O'sha manba, 150-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Til va adabiyot om m aviy k om m unikatsiya shakli sifatida xizm at 
qilganligini isbotlovchi eslatm alar B gyhaqiyning «Tarixi M as’udiy» asarida 
ham uchraydi. M asalan, bit lavhada a m ir M as’ud « barchani bir 
chekkaroqqa o ‘tqazishga ishora q ildi va so ‘ngra nutq q ilm oqqa boshladi. 
Bu hu k m d o r n u tq qilganda yorug‘ olam dagi odam lar b oshlaridan g o ‘yo 
durlar yog'ilayotgandek va og‘izlariga sh a k a r solinayotgandek tu y u la r e d i» 1, 
deyilgan. N otiqlik m ahorati Sharqda yuksak baholanganügi bois o ‘shanday 
jim jim adorlik va rang-baranglik b ila n ta ’riflanar edi. B ayhaqiy ham
to ‘g ‘rid a n -to ’g ‘ri shunga ishora qiladi: «U shbu «tarix»da sh u n in g u ch u n
so ‘z durlarini tizdim ki, toki dunyo ho y u havaslari ila g ‘aflat uyqusida 
yotganlar uyg‘ongaylar va har bir o d a m bugun va ertaga o ‘zi u c h u n foydali 
b iror nim arsa qila olgay»2. Bu yerda kitobning tarbiyaviy aham iyatiga ham
e ’tibor berilgan.
X ulosa qilib aytish m um kinki, o ‘sha davrlarda o m m aviy k o m ­
m unikatsiya usuli bo‘lgan til va adabiyot xalqqa yanada y aqinroq, 
hayotiyroq va dolzarbroq, ayni z a m o n talab-ehtiyojJariga javob berguvchi 
b o ‘lgan. O lim lar har xi! tillarda va tur!i paytlarda yozm a m a ’lum otlar 
orqali nazm yoki nasr uslubida asa rla r bitib, kitoblar tuzganlar. Y uqorida 
tilga olingan yozm a kom m unikatsiya turlari bo ‘lmish farm o n , fath n o - 
m alarda saltanatga daxldor xesh -aq ro b alar ahvoloti, boshqa voliylar va 
azizlarning holatlari bayon qilingan b o 'lsa, og'zaki kom m unikatsiyaning 
«ilm lar haqiqati aqliy va m avhum n a rsa la r nozikliklaridan, sirlar kashfiyoti 
va ilohiy n u rlar balqishidan so'zlagan h am d a im tihon m aydonini kam olot 
va am inlik suvoriylari bilan birga b alan d him m atga m unosib va o ‘tk ir 
tabiat u ch u n yoqimli tarzda yaratgan*3. Bir paytning o 'z id a a q l bilan 
ch u q u r flkrni talab etuvchi bu shakl qisqa vaqt ichida boshqa b ir tafakkur 
to m o n id an qabul qilinib, o ‘sha z a h o ti o ‘z kuchini saqlagan h o ld a m uhim
aham iyatga m olik vositachilikni o m m av iy kom m unikatsiya ta rz id a am alga 
oshiradi.
«Til qalam ga xitoban: «U shirin ch a sh m a d an , ya’n i, siyohdon ichidan 
X izr yangüg' hayot suvini chiqarayotgan vaqtida dostonu h ik o y atlar asosini 
ziyrak kishilar nazariga soddaroq b ir libosda jilvalantirsin, s o ‘z tu z u v c h i tab 
bulbuli insho havosida parvoz q ila r e k a n , garchi ah y o n -a h y o n d a, doston 
kuylash cham anzoriyu so ‘z bezash m ajlisida dostonlar tu zib , navolar 
kuylasa ham , am m o asl jum lalar sofligi va yetuk fikrlar xayoli yot istioralar 
vositasiyu tushunarsiz maqtov o ‘x sh a tm a lar sababi bilan q o ro n g 'u va 
tutruqsiz b o 'lib qolmasin», degan k o 'rsa tm a n i berib, dil sirin i oshkor 
qiladi»4.
S huningdek, Bobur Mirzo a ra b gram m atikasini turkiy x alq lar tiliga 
moslab isloh qilishdan hosil bo‘lgan yengil «xatti boburiy» yozuvida ijod 
etgan. X attotlik sa n ’ati haqida «Savodi t a ’lim* nom li risola yozgan M unis
1 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 89-]?ct.
2 0 ‘sha manba, 272-bet.
i
0 ‘sha manba, 104-bet.
4 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X o razm iy A lisher N av o iy n in g «Xamsa»sini nihoyatda go ‘zal xat bilan 
k o ‘ch irg an . B ulam ing h am m asi shuni ko‘rsatadiki, Q ‘rta O siyoda kitob 
c h o p etish texnikasi k a sh f etilm agan bir davrda kotiblik sa n ’atiga talab 
n ih o y a td a z o ‘r b o ‘lgan. Bu s a n ’a t esa m adaniy hayotning qay darajada 
ta ra q q iy etganligidan d ara k be rad i. Agar o ‘rta asrlardagi m inglab m adrasa 
v a m aktablarda olib b o rilg a n t a ’lim -tarbiya ishlariga e ’tib o r beriladigan 
b o ‘lsa, u lard a darslik sifatida o ‘qitilgan barcha kitoblar q o ‘lda ko ’chirilib, 
z a ru r ehtiyojlam i q o n d irib kelganini, ko‘z nurini to ‘kib u la m i bunyodga 
keltiru v ch i 
x atto tlam in g
zaxm atkashligini, 
m adaniy 
hayotdagi 
roli, 
jam iy a td ag i m avqeyi q an c h a lik m a s’uliyatli va sharafli b o ‘lganini ta sa w u r 
q ilish m um kin. Bu, ju m la d a n , o ‘rta asr axloq-odobida xalqqa m unosib 
x izm at qiladigan, nafs b alo sin i yengga oladigan pok qalbli insonlar b o ‘lish 
ta la b qilinganligining m evasidir.
3-fasl.
M a ’rifiy -raa’naviy sohadagi omraaviy kom im inikatsiyalar
T a ’lim va fan sohasidagi om m aviy kom m unikatsiya. M usulm on 
S h arq id a o ‘rta asrlarda t a ’lim n in g asosiy o ‘choqlari b o ‘lgan masjidlar, 
m a d ra salard a ta ’lim yakka yoki guruh tartibida olib b o rilar edi. G u ru h h
t a ’lim d a «halqa» deb n o m o lgan usul keng tarqalgan b o lib , b u n d a oltita 
o d a m o ‘tirib tahsil olardi. M arkaziy halqadan yana o ltita shaxobcha 
ta rq a lib , h ar b ir a ’zo ax b o ro tn i yangi halqaga yetkazardi. 0 ‘rta asr olim i 
M u q a d d asiy Q ohiraning bosh m asjidida 120 tagacha a n a shunday halqani 
sa n ag a n . A dam M es t a ’lim n in g m azkur shakli haqida quyidagilam i yozadi: 
« K a tta m aktablarda t o 'r d a ustozning yordam chisi - m ustam liy o ‘tirib, 
jim lik o 'rn a ta r va ustoz o 'q ig a n suralarni uzoqda o'tirg an larg a yetkazar edi. 
U s to z ruhoniylar h u zu rid a saboqlarini «Alham dulilloh» shukronasi va 
P a y g ‘am b ar (s. a. v. )ga sa lo v o tla r bilan boshlardi. S o‘ng ovozi yaxshi bir 
b o la g a Q u r’o n oyatlarini tilovat qildirar, bola Q ur’on tilovat qilib bo'lgach, 
u s to z s h a ’niga va tolib larg a xayru ehsonlar tilab, Allohga m unojotlar 
q ila rd i 
M ustam liy su k u n a t saqlashga buyurar, *Lo iloha illallohu 
M u h a m m a d u r rasululloh» d e b , ketidan ustozdan so ‘rar edi: «Alloh Sizm 
o ‘z p a n o h id a asragay, k im d a n iqtibos qildingiz?» S o‘ng h a r gal Payg‘am bar 
(sallallo h u alayhi va sallam ) yoki biror sahoba nom i uch rag an d a, ortidan 
u n g a tegishli b o ‘lgan h a m d u sanolarni takror qilar edi»1 K o ‘rib turibm izki, 
tin g lo v ch ilar sukunati, ta rtib i va diqqati o 'sh a asrlarda ham saboqlarni 
o ‘zlashtirishning zaruriy sh a rtlari b o ‘lgan.
A lbatta odatdagidek, m u d a n isla r orasida qobiliyatlilari ham , qobi- 
liyatsizlari h a m bo ‘lgan. K o ‘p lab m anbalarni o ‘rganar ek an , Adam Mes 
y ozadi: «A ytishlaricha, m o ‘taziliy al-Jubba’i 150 m ing sahifa so ‘zni ijod 
e tg a n u n in g biro n m a rta kito b g a qaraganini birov k o ‘rgan h am , eshitgan 
h a m em as, faqat b ir galgina al-X orazm iy taqvim ini ochayotib, sahifaga 
n a z a ri tushgan ekan. A bu Ali al-K aliy besh jild kitobni y o ddan o ‘q ig a n ^ .
*
1 Mes A. 0 ‘sha manba, 54-bet.
1 Mes A 0 ‘sha manba, 154-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bir karraiik om m aviy chiqishdagi tinglovchilarning u m um iy soni turlicha, 
bir necha o d am d an 10 piing nafargacha bo'lg an . 300—500 odam oldida 
m a ’ruza qilish keng u r f b o ‘lgan. Bu dastlabki sab o q d a yig‘inning bevosita 
tinglovchilari keyinchalik ushbu m a’Ium otlam i boshqalarga yoyganlar. 
Taitibga ko‘ra, tinglovchilar m a’ruzani yozib borg an lar. Sahifa yuqorisida 
esa kun, joy, m udarris ism i sharifi va m avzuni q ay d q ilib qo'yganlar. >
IX asrgacha fan, odatda, teologiya (d inshunoslik) va falsafaga 
b o ‘lingan. Shu davrga kelib filologiya, tarix va ju g 'ro fiy a tiam m ustaqil 
sohalar b o ‘lib ajralib chiqadi. O 'qitishda hozirgi davrgacha didaktik uslub 
ustunlik qilib keladi. IX asrda esa fanni talqin q ilish (interpretatsiya) deb 
nom tangan tushuntirish shakli tarqala boshladi. B u X asr boshlarida t a ’lim 
m uassasalarining yangi turlari paydo b o 'lishiga zam in yaratdi. Adam 
M esning m azkur ja ra y o n n i tavsiflashicha, o ‘q itish n in g o ‘zgargan uslubi, 
o 'z navbatida, o ‘quv yurtlarining yangi turi yuzaga kelishiga im kon berdi 
va tadris (talqin etish) sharofati bilan shu paytlarda m adrasa paydo b o ia d i. 
Aftidan, bunga sabab o ‘sha paytdan buyon k o ‘p ch ilik tom onidan e ’tiro f 
etib kelinayotgan m unozaraning tadris bilan uzviy bog'liqligi edi, masjid 
esa buning u chun u q a d a r maqbul jo y hisoblanm asdi. D em ak, o'qitishning 
shu kungacha am al qilib kelayotgan shakli IX—X asrlarda yuzaga kelgan. 
M anbalardagi b archa m a ’lum otlarda N ishopurga ishora qilinadi. Z éro, 
o 'sh a vaqtlarda bu sliahar ayni shu uslubdagi o ‘quv yurtlarining maskani 
sifatida Sharq ulam oligining tayanchiga aylangan edi. Eng ishonchli m anba 
sanaluvchi «N ishopurlik olim lar tarixi»ning «muallifi ai-H ak im (1015-yilda 
vafot etgan) aytadiki, birinchi m adrasa uning za m o n d o sh i al-Isfaroniy 
(1027-yilda vafot etgan) u chun o ‘sha yerda qurilgan. Ibn F iroq (1015-yilda 
vafot etgan) m adrasasi u n d an keyinroq qad k o 'ta rg a n . A l-Isfaroniy kabi 
Ibn Firoq ham al-A sh ’ariyning ashaddiy m aslakdoshi edi, shu boisdan ham
ular oddiy o g'zaki usuldan kelib chiqqan tadrisni afzal bilganlar»1.
T urli m ansabdorlar, vazirlar to m o n id an m udarris va toliblarga 
nafaqalar belgilangan. bu bilan esa ular o m m a n in g bilim darajasini oshi- 
rishga ham hissa q o ‘shganlar. F anlam ing alohida ajratilib o'qitilishi maxsus 
o ‘quv yurtlari yaratilishiga olib keldi, bu ja h o n ilm iy kom m unikatsiyasi 
tarixida yangi bosqich b o ‘ldi. Adam M es yozganidek, X asrning birinchi 
yarm ida kutubxonalar bilan bir qatorda ilmiy m uassasalarning yangi shakl- 
lari yuzaga keldi, y a ’n i, kitoblam i saqlash ta ’lim jaray o n i bilan birga olib 
borilgan, bajarügan ish u ch u n m aosh tayinlangan. M o ‘sul zodagonlaridan 
bo'lg an shoir va olim Ibn H am adon (935-yilda vafot etgan) o ‘sha davrda 
«Fanlar uyi* (D a r al-ilm ) va kutubxona tashkil e ta d i. K utubxonaga ham m a 
kirishi m um kin edi. Kam xarj kishilarga tekinga q o g ‘oz ham berilgan. 
«383—994-yilda B uyilar vaziri A rdasher ibn S ab u r (415— 1024-yilda vafot 
etgan) B ag'dodning g ‘arbiy qism ida D ar al-ilm ga asos soldi. U ning kutub- 
xonasida Q u r’o n n in g o ‘zidan eng yaxshi x atto tla r k o ‘chirgan 100 nusxa va 
boshqa kitoblardan 10400 tasi saqlanardU 2.
1 O'sha manba, 154—155-betlar.
2 Baylaqi Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘sha d a v rla rd a bugungi musulm on o la m id a eng m ashhur dargoh deb 
hisoblangan a l-A z h a r dorilfununiga asos „solindi. Adam M es bu borada 
shunday d alilni keltirad i: «M isrda ham sh u n d a y akadem iyaiar ta ’sis etil- 
gandi, m asalan, a l-A z iz 378-988-yillarda al-A z h ar m asjidi yonginasidan 
uy sotib olad i v a u n d a o ‘ttiz besh nafar shariat tolibi u ch u n m u n iw a t 
asosida o ‘quv y u rti o c h a d i, toliblar har ju m a n am o zid an keyin m asjidda 
ilmiy m unozara q ila r edilar. Shu tariqa IV X asrlarda islom olim lari m ak- 
tabi vujudga kelib, bugungi kunda ham u aham iy atin i yo‘qotgan em as»1.
1
004-yillarda xalifa al-H ak im Q ohirada D a r al-ilm barpo etdi. 
M a ’lum ki, M a rk a ziy O siyo hududlarida h am shunday ilm dargohlari, m a- 
salan, X o razm d a M a ’m u n akadem iyasi, keyinchalik S am arqandda U lug‘- 
bek rasadxonasi yaratildi.
D avlat o ‘qu v y u rtla rid a n tashqari xususiy akadem iyaiar ham bunyodga 
kela boshladi. S h u n d a y bilim m arkazlaridan b irining asoschisi «bag‘dodlik 
S harif a r-R o z iy u y erd a ishlaydigan barcha o lim larni o ‘z hisobidan m aosh 
bilan ta ’m inlardi. O lim lar, kotiblar va m uqovasozlarga yana b ir xususiy 
akadem iya sohibi - v azir Ibn Qillis oyiga 1000 d in o r berib turgan*2. Endi 
eslatib o ‘ta m iz k i, O siyodagi eng birinchi akadem iyani 531 yilda E ron shohi 
Xusrav A nushervon I ochgan edi. 529-yilda R im hukm dori Y ustinian 
taxm inan 900-yil faoliyat olib borgan P lato n akadem iyasini tugatgach, 
uning olim lari ishsiz qoladilar. Xusrav A nushervon I u lam i E ronga tak lif 
qiladi va u la r u c h u n ikkita akadem iya tashkil etadi. Birida A flotun 
akadem iyasidan o lti o lim taniqli faylasuf D am askin boshchiligida faoliyat 
k o'rsata boshladi. Bu hoi ja h o n tam adduni taraqqiyoti u chun bebaho 
im koniyat kasb e ta d i. 0 ‘z vatanida ta ’qibga uchragan antik fan Osiyo 
zam iniga ko‘c h ib o ‘ta d i va bu yerda yangi negiz h am da shaklda nvojlana 
boshlaydi. O siyo o lim la ri faoliyatming asosiy y o'nalishlaridan biri A rastu 
va antik m a d a n iy a tn in g boshqa nam oyandalari asarlarini fors va arab 
tillariga ta ijim a e tish b o ‘ldi.
0 ‘rta asrlarda om m aviy kom m unikatsiyaning xarakteri a n c h a ilmiy 
shaklda b o ‘lib, o 's h a zam onlardagi mutafakkirla* uzatiladigan m a’lum otlar 
xolisligi va a n iq lig in in g aham iyatini tu sh u n a r edilar. Adam M es ikki 
m ashhur ju g ‘rofiya o lim i xususida yozarkan, ularning har ikkalasi ham
m avzuning m axsus ad a b iy jarayonlarini tushu n ish larin i aytadi: a l-M u q a d - 
dasiy uni qisqa va a n iq baholaydi, Ibn H avkal esa barcha m a sh h u r va 
taniqli k ito b lam i o ‘q ib chiqadi, am m o saltanatdagi tartib va urf-o d atlam i 
bilishda eh tiy o jin i q o n d ira oladigan bironta kitob uchratm aydi. U Ibn 
X ordadbeh a l-Ja y h o n iy va Q udom lam ing kitobini q o kldan q o ‘ym agan. 
Ikkalalari asarlarin in g tili ham oldingi m ualliflar q o ‘lyozm alariga qara- 
ganda d u ru stro q ish lab chiqilgan va til m aqsadga erishuvga m ahorat bilan 
y o ‘naltirilgan b o ‘lishi kerak, deb hisoblaganlar. A l-M uqaddasiyga nisbatan
1 Mcu A O'sha manba, 152-bet.
J Fazlallax ibn Ruzbexan Isfaxani. Mexmannamai Buxara. M.: «Nauka., 1976, 
157-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ïb n Havkal bunga xiyla oson erish g an » 1. 0 ‘sha davrlardagi asarlarn in g
ilmiyligi haqida Beruniy ham yaxshi fikrfar biidirgan. A dam M es X I asr- 
dagi kitoblar xususida xabar beradi: «Shu v aq tlar atrofida F azn a d an bo sh - 
langan harbiy yurishlar m unosabati bilan al-B eru n iy ham H indiston h aqida 
birinchi va yagona kitobni