Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

–­Пусть­усиливается!..­Лился­бы­этот­дождь­

хоть­сорок­дней,­хоть­сорок­лет!..­

Tusi uniqqan va g‘aribgina ro‘moliga bo‘yni, ko‘ksi 

aralash chirmab o‘ralgan kampir o‘rta yoshlardagi bu 

g‘alati kishining ajabtovur so‘zlariga tushunmadi, mud-

daosini­ilg‘amadi­ham,­“Не­дай­бог!­Не­дай­бог!”­de-

gancha­ ustma-ust­ cho‘qina-cho‘qina­ jadal­ yurib­ nari­

ketdi”­

(19-bet).

 Ko‘rinadiki, ayol replikasi va muallif remarkasi bir-bi-

riga mos tushgan hamda bir-birini to‘ldirgan. Replika-

lardagi tinish belgilaridan ham ayolning hayratlangani 

seziladi. 

Dialoglarning ba’zilarida replikalardagi so‘zlar yoki 

tinish belgilar ovoz toni va ohangini kitobxonga to‘liq 

yetkazolmaydi. Masalan, birgina so‘zni turlicha ohang 

va ovoz tonida aytish mumkin. Dialogda buni farqlash 

biroz qiyinchilik tug‘diradi. Shu sababli muallif dialog ja-

rayonidagi vaziyatni jonli ko‘rsatish uchun remarkalarni 

ishga soladi: 

“–­Hojati­yo‘q!­–­dedi­past,­lekin­qat’iy­ovozda­ustoz”­

(27-bet).

Yoki 

“–­ Keyin­ ishondilar,­ shundaymi?­ –­ Dag‘al,­ tahdid-

li­ ovozda­ so‘z­ qotdi­ ustoz”­

(26-bet). Demak, birinchi 

misolda ovoz pastligi Fitratning shogirdiga nisbatan 

samimiyligini ko‘rsatsa, keyingi o‘rinda mehmondan 

jahli chiqqani ovozining o‘zgarishi orqali bildirilgan.

 Dialogning yana bir muhim jihatlaridan biri jest 

(tana a’zolarining harakati)dir. Bu haqida rus yozuvchi-

si  A.Tolstoy  quyidagicha  fikr  bildirgan:  “

Dialog­ san’ati­

jestni­ ko‘rishdan­ boshlanadi”

6

. 

Obrazlarning jestlarini 

ifodalashda remarkalarning o‘rni beqiyos, chunki aynan 

remarkalar orqali obrazning xatti-harakatlarini tasavvur 

qila olamiz: 

“– Nimani o‘qiysiz ? Nimaga ko‘z yugurtirasiz? 

Mezbon­ o‘rnidan­ turdi-da,­ bir-bir­ qadam­ bosib­ ki-

yim ilgich shkafni ochdi, uning yuqori javoniga buklab 

to‘shalgan gazeta varag‘ini ikki qo‘llab tutganicha kelti-

rib yozuv kursisi ustiga yoydi. 

–­“Известия”mi?

– Shundoq” (26-bet). 

Ushbu parchada Fitrat obrazining jestini ko‘rsatish 

orqali vaziyat remarkasi yuzaga kelgan. Vaziyat remar

-

kasi dialogning asosiy e’tiborini gazetaga qaratadi va 

keyingi replikalarning mazmunini shunga yo‘naltiradi. 

Asarning ba’zi o‘rinlarida muallif remarkasi bilan 

obrazning ichki, ya’ni tasavvuridagi replikalari birlashib 

ketgan. Bunda obrazning ichidan o‘tkazayotgan o‘ylari, 

suhbatdoshiga munosabati ro‘y-rost aks etadi. Shu 

sababli ham u obraz tomonidan ovoz bilan aytilmaydi. 

Tasavvurdagi replikalarning muhim jihati shundaki, biz 

dialogda ishtirok etayotgan obrazlarning tili va dilidagi 

gaplarini bir paytning o‘zida bilishimiz mumkin. Hikoya

-

da mehmon yigitning bergan javobi Fitratga qattiq ta’sir 

qilgan va tasavvurida bu javobga munosabat paydo 

bo‘lgan. 

“– Otam… dastlab hunarmandchilik qilganlar, keyin-

roq hunarmandlar kooperativida mas’ul lavozim… xul-

las, biz farzandlarini halol rizq bilan boqqanlar.

Javob ustozning shundayiga ham ranjib ulgur-

gan­ diliga­ og‘ir­ botdi.­ Tag‘in­ vazminlik­ qildi,­ ichida-

gini tashiga chiqarmadi. “Otang hunarmand bo‘lgan 

ekan, kooperativchi bo‘lgan ekan, bu suhbatga yegan 

luqmang­ halol-nohalolligining­ nima­ daxli­ bor?!­ Yegan­

oshim halol, demak, o‘zim ham, yozgan she’rim ham 

halol­ demoqchimi?!­ Bordi-yu,­ shunday­ bo‘lgan­ taqdir-

da, aytar bo‘lsam, nazmiy halollik hayotiy halollikdan-

dan-da­pokizaroq,­halolroq­hisoblanadur,­polaponim!..­

Yoxud misol tariqasida yodaki keltirilgan to‘rt misra taq-

sirimizg‘a­ayildek­botdimi?!­She’r­muallifi­chayonmidiki,­

uni­eslashning­o‘zi­zaharli­nish­o‘rniga­o‘tsa?!”­

(25-bet).

 Ushbu o‘rinda muallif remarkasi va obraz ichki rep-

likasi bir-biriga ulanib ketgan. Biz ularni ma’lum belgilar 

asosida ajratib olishimiz mumkin, masalan, replikaning 

ikkinchi shaxsga qaratilganligidan. Oldingi dialoglar-

da Fitrat she’rining nohaq tanqid qilganidan mehmon 

yigitdan asabiylashib turgan bo‘lsa, yuqoridagi javobi 

g‘azablantiradi. Dilidan o‘tkazganlari haqiqat bo‘lsa-da, 

bularni aytishni lozim topmaydi. Fitrat obrazidagi bosiq-

lik, shogirdi bilan gap talashib o‘tirmasligi uning xarak-

terini ham ko‘rsatgan. Shogirdini “polaponim” deyishida 

erkalashdan ko‘ra kinoya ohangi kuchli, ya’ni ustozi-

ning ijodini tanqid qilishga va mohiyatini anglab yetish-

ga hali yoshlik qilishiga ishora qilingan. Har bir gapdan 

so‘ng qo‘llangan qo‘shaloq tinish belgilar replikadagi 

kinoyaviy ohangni yuzaga keltirgan.

 Xulosa qilib aytganda, replika va remarka dialog 

bilan uzviy bog‘liq elementlardir. Xurshid Do‘stmuham-

mad “Umid guli” hikoyasida portret, holat va vaziyat 

remakalaridan mahorat bilan foydalangan. Remarkalar 

dialog jarayonida obraz portreti, holati, vaziyati, jesti va 

mimikalari bilan kitobxonni tanishtirib boradi va dialog-

ni yanada jonli, harakatli jarayon sifatida tasavvur qi-

lishimizga yordam beradi. 

---

22

e-mail: [e-mail]