Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Kelishik shakllarining qo‘llanilishi bo‘yicha 

“BBB” jadvali

Bilaman

Bilishni 

xohlayman

Bilib oldim

O‘zbek tilida oltita 

kelishik mavjud. 

Bosh kelishik 

Qaratqich kelishigi 

Tushum kelishigi 

Jo‘nalish kelishigi 

O‘rin-payt kelishigi 

Chiqish kelishigi

Ularning 

qo‘llanilish 

shakllarini 

bilishni 

xohlayman

Kelishiklar belgili, 

belgisiz, qisqargan 

holda va almashinib 

qo‘llanilishini bilib 

oldim. 

Shu yo‘sinda o‘rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu 

bo‘yicha o‘quvchilarning tushunchalari aniqlanadi, 

ularning o‘z bilimlarini boyitishga bo‘lgan ehtiyojlari 

o‘rganiladi, shuningdek, ular mavzuga oid ma’lumotlar 

bilan batafsil tanishtiriladi.

Umuman olganda, interfaol metodlar ta’lim-tarbiya 

sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirish va  ro‘yobga 

chiqarishda katta amaliy ahamiyatga ega.

Qaratqich 

   kelishigi

                

Tushum      

                         kelishigi

Belgili,

belgisiz,

qisqarishi

Belgisiz

Belgisiz

Belgisiz

Belgisiz

Belgisiz

Belgili

Belgili

Belgili

Belgili

Belgili

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Qo‘llanilishi

Bosh 

kelishik

Chiqish 

kelishigi

O‘rin payt  

kelishigi

Jo‘nalish  

kelishigi

Tushum

kelishigi

Qaratqich 

kelishigi

(2-chizma)

---

20

e-mail: [e-mail]

Metodik tavsiya

 Hikoya sujeti va kompozitsiyasida dialogning o‘rni 

katta. Dialogda obraz ruhiyati, xarakteri, ichki dunyosi, 

orzu-armonlari ko‘rsatilishi bilan birga asardagi davr va 

muhitning umumiy qiyofasi ham o‘z aksini topadi. Dia-

log faqatgina ikki yoki undan ortiq kishining nutqidan-

gina iborat emas. U o‘z tarkibiga boshqa muhim ele-

mentlarni ham qamrab oladi. 

“Shulardan biri va ularsiz 

dialogning vujudga kelishi mumkin bo‘lmagan qanotlari 

hisoblangan remarka va replika masalalaridir. Chunki 

remarka va replika dialog mexa nizmini harakatga kelti-

ruvchi­asosiy­vintlardir”

1

. 

Uzoq vaqt aksariyat lug‘atlar-

da bu terminlarga dramatik tur elementi sifatida izoh 

berilgan. D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Shera 

liyeva 

hammuallifligidagi “Adabiyotshunoslik lug‘ati”da bu ter

-

minlarning epik turga ham xos element ekani haqida 

izohlar bor: 

“Hozirda­epik­asarlardagi­dialoglar­davomi-

da muallif tomonidan berib boriluvchi (ovoz toni, ohang, 

temp,­ pauzalar;­ mimika,­ imo-ishoralar,­ personajning­

harakati va shu kabilarga oid) izohlar ham ko‘pincha 

remarka­deb­yuritilmoqda”

2

. 

Ushbu lug‘atda replika atamasiga ham ta’rif berilgan: 

“Replika (fr. Replique – javob, e’tiroz) – dialogning nutq 

subyekti almashishi bilan chegaralanuvchi qismi, bitta 

nutq­ subyekti­ tomonidan­ aytilgan­ nutq­ bo‘lagi.­ Hajm­ ji-

hatidan replika chegaralangan emas: u birgina tovush, 

so‘z,­ so‘z­ birikmasi,­ bitta­ gap­ yoki­ bir-biriga­ bog‘liq­ bir­

necha gapdan iborat bo‘lishi mumkin. Shuningdek, dia-

log ishtirokchilaridan birining boshqasiga javoban jim qol-

ishi (bu yozuvda ko‘p nuqta bilan ifodalanadi) ham rep-

likadir,­chunki­u­shaklan­nolga­teng­bo‘lsa-da,­hamisha­

mazmunga­ega­bo‘ladi”

3

. 

Zotan, aynan nolga teng shakl 

ham obrazning biror holati, xarakterini ifodalashi mumkin. 

 Remarkalar yordamida muallif suhbat qurayotgan 

obraz larning dialog jarayonidagi yuz ko‘rinishi, tana 

harakatlaridagi o‘zgarishlarni izohlab, kitobxonga obraz 

holatini to‘liq tasavvur qilishiga yordam beradi. 

Yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad jadid adibi Fitrat 

obrazi gavdalantirilgan “Umid guli” hikoyasida remarka 

va replikalardan mahorat bilan foydalangan. Asosiy vo-

qealar Moskvada bo‘lib o‘tgan. Mahmudjon ismli sho-

gird yi git ustozi Fitrat domlani ko‘rishga boradi va ular 

o‘rtasidagi suhbat dialog asosini tashkil etadi. Shogird 

yigit o‘zini aqlli ko‘rsatishga, hatto ustoziga tanbeh be-

rishga uringanda ustoz holatini muallif remarkasi yana-

da jonli ko‘rsatishga xiz mat qilgan. Remarka va replika-

lar aynan suhbat chog‘idagi Fitrat holatini yanada aniq 

ko‘rsatgan: 

–­“Mijmar”­taxallusi­bilan­yozgan­asarlaringizda,­ak-

sincha,­ o‘t-olov,­ yorug‘lik-chiroq­ mo‘lroq­ edi­ chamam-

da, ustoz?