Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Sıyır móńireydi. 
-
Pıshıw qáytip dawıs shıǵaradı? 
-
Pıshıq miyawlaydı.
Qara menen boyap jazılǵan juwaplar balalar menen birge xor bolıp 
qaytalanıp aytıladı. Usı jerde muǵallim
“gáp”
degen termindi qollanıp, balalarǵa 
onıń mánisin túsindiredi. Mısalı: 
Sıyır móńireydi
– bul sóz birligi – gáp boladı. 
Pıshıq miyawlaydı
degen de gáp. Gáp bir neshe hám onnan da kóp sózden ibarat 
boladı dep túsindiredi. 
Bunnan soń muǵallim balalarǵa usı úlgi boyınsha 
iyt, qoraz, eshki, qoy, 
túye, qasqır, ǵaz, búlbil
h.t.basqa da sózlerden óz betinshe gáp dúziwdi tapsıradı.
Bunday jumıs túrleri orınlanǵannan soń oqıwshılar 
“sóz”, “gáp”
degen 
túsinikti túsinip, uǵıp aladı hám onnan erkin paydalana aladı. 
Gáp haqqında túsinikti túsindiriw barısında soraw qoyıw máselesine 
ayrıqsha dıqqat awdarıw lazım. Gáp dúziw barısında muǵallim hár túrli 
didaktikalıq materiallardan, úy hám jabayı haywanlardıń súwretleri, haywan hám 
quslardıń sesti shıǵatuǵın reńli kitaplardan, diafilmlerden, oyınshıqlardan hám 
kórgizbe qurallardan keńnen paydalanıp oqıwshılarǵa túsinikli, kúndelikli turmısta 
paydalanıp júrgen sáylem hám gáplerdi dúzse maqsetke muwapıq boladı. 
Joqarıda kórsetilgen gáp dúzilisin oqıwshılar tolıq meńgergennen soń, usı 
taqılettegi eki sózden ibarat bolǵan gáp túrlerin úyretse boladı. Mısalı: 
Malika 
keldi. Shaxrux oqıdı. Júzim pisti. Muǵallim jazdı. 

---

74
Bulardı úyretiw arqalı ótilgen gáp úlgisin bekkem úyretip ǵana qoymastan, 
al oqıwshılardıń bul arqalı jańa sózlerdi meńgeriwine keń múmkinshilikler 
jaratıladı. 
Baslawıshı – almasıq, bayanlawıshı – atlıqtan jasalǵan eki sózden ibarat 
bolǵan gáplerdi úyretiw: 
Bul – kitap. Ol – mashın 
 
Bul dápter Ol – quwırshaq 
 
Bul – Shaxrux Ol - bala
 
Mınaw – qálem Anaw – bala 
 
Gápler
Bul ne?, Bul kim?, Ol ne?, Ol kim?, Mınaw ne?, Mınaw kim?, 
Anaw kim?, Anaw ne?
degen sorawlar arqalı gúrrińlesiw, dialog túrinde ótkeriledi. 
Soraw-juwap úlgileri: 
- Bul ne? - Mınaw ne? 
 
- Bul - kitap. - Bul - qálem. 
 
- Bul kim? - Anaw kim? 
 
- Bul Shaxrux. - Ol Malika. 
Bunday gáplerdegi baslawısh hám bayanlawıshtıń arasında dawıs irkilisin, 
pawza jasap aytıwǵa hám oǵan oqıwshılardı shınıwtırıwǵa ayrıqsha dıqqat 
awdarılıwı lazım. Sonday-aq usı tiptegi gáplerdi úyretiw ushın sabaqta 
(ekskursiyada) zatlardıń ózlerinen (nusqasınan) paydalansa boladı. 
Bul jerde 
“sóz”
degen termindi de túsindirip ketse maqsetke muwapıq 
boladı. Bunıń ushın 
“Bul ne?”, “Bul kim?”
degen sorawlar arqalı zatlardıń atları 
izbe-iz ataladı, bunı ne deymiz? bunı sóz deymiz degen tárizde túsinikler beriledi. 
Baslawıshı – atlıq, bayanlawıshı – kelbetlikten jasalǵan eki sózden ibarat 
bolǵan gáplerdi úyretiw: 
Paxta aq. Klass taza. Kún jıllı. Taw biyik. Shaxrux tártipli 
bala. Malika jaqsı qız. 
Bunday taqılettegi gáplerdi úyretkende salıstırıw metodınan qollansa 
boladı. Bunıń ushın mınaday úlgige qarama-qarsı mániles gápler dúzilse boladı: 

---

75
Qar aq. Kómir qara. 
 
Eshki úlken. Ilaq kishkene. 
Sabaqta qollanılatuǵın soraw-juwap úlgileri: 
Alma qanday? - Quwırshaq qahday? 
 Alma qızıl. – Quwırshaq sulıw. 
Bayanlawıshı orın sepligindegi atlıqtan jasalǵan eki sózden ibarat bolǵan 
gáplerdi úyretiw: