didaktikos
degen sózinen bolıp, onıń tiykarǵı mánisi
«oqıtaman» degen mánini ańlatadı. Pedagogikanıń oqıtıw menen tálim-tárbiya
beriw teoriyasın, onı iske asırıwdıń jolların belgileytuǵın bólimi bolıp esaplanadı.
Al didaktikalıq principler bolsa oqıwshılarǵa beriletuǵın tálim-tárbiyanıń tiykarǵı
mazmunı bolıp esaplanadı. Baslawısh klasslardıń barlıq pánleriniń aldına
qoyılatuǵın tiykarǵı didaktikalıq principler oqıtıwdıń tiykarǵı - bilim, tárbiya beriw
menen rawajlandırıp barıw usaǵan tiykarǵı funkciyasınıń negizlerin belgilew bolıp
tabıladı. Sonlıqtan oqıtıw, oqıw jumısların alıp barıwda, súyenetuǵın tirek -
didaktikalıq principler boladı. Álipbeni oqıtıwda, tárbiya beriwde, rawajlandırıwda
usı principlerge súyene otırıp is alıp barıladı. Álipbeni oqıtıw isi baslawısh
klasslarda sheshiwshi orındı iyeleydi.
65
Didaktika tálim-tárbiya isleriniń belgili bir sistemasın belgileydi de, oqıtıw
procesinde usı sistemadan paydalana otırıp hám soǵan súyenip is alıp baradı.
Bulardı bir-birinen bólip alıp qarawǵa bolmaydı. Oqıtıwdıń baslı principleriniń biri
-
Sanalılıq principi
boladı. Sanalılıq - oqıǵanın tolıq hám hár tárepleme túsiniw,
túsingenin ámeliy jaqtan qollana biliw. Baslawısh klass balalarınıń turmıs
tájiriybesiniń azlıǵın esapqa alsaq, bizge bunıń juwapkershiligi túsinikli. Eger
oqıwshı sanalı túsinse, jumısqa sanalı qatnas jasasa, oqıǵanın, úyrengenin,
meńgergenin qayta túsindirip, dálillep berse ǵana sanalı meńgergen dep júrgiziledi.
Oqıw materialların sanalı meńgeriwdiń bas dushpanı oqıwǵa ústirtin qaraw,
shala túsiniw, yadlaw qubılısları bolıp esaplanadı. Bunday qubılıs baslawısh klass
balalarına tán jaǵday. Bul balalardıń bilimdi sanalı iyelewine, sanalı jumıs islewine
kesent beredi hám bilimdi ústirtin meńgerip, tiykarǵıların durıs iyelep ala almaydı
da, keleshekte jumıs islew uqıbı tómen boladı. Grammatikalıq túsinikler abstrakt
túrde bolıwına baylanıslı balalar sanalı túsinbegen jaǵdayda onıń menen jumıs
isley almaydı, qıyınshılıqqa ushıraydı. Sonlıqtan balalardıń mektepke kelgen
kúninen baslap, muǵallim
birinshiden
, oqıwshılardıń til baylıǵın rawajlandırıw,
ekinshiden
, hár qıylı grammatikalıq túsiniklerdi,
úshinshiden
, tillik materiallardı
meńgertiw hám oqıwshılardıń logikalıq oy-órisin rawajlandırıp otırıw isleri menen
shuǵıllanadı. Bunnan joqarı basqıshqa ótiw ushın balalar grammatikalıq
túsiniklerdi, olardıń ózinshelik belgilerin meńgeriwi tiyis. Muǵallim oqıwshılardıń
aldındaǵı bunday qospalı, awır, juwapkerli bolǵan wazıypalardı sheshiwi ushın tek
oqıwshılardıń materiallardı sanalı meńgerip alıwına eristiriw arqalı ǵana aldına
qoyılǵan maqsetine erise alıwı múmkin.
Oqıwshılarǵa mektepke dáslepki kelgen kúninen baslap sanalı tálim-tárbiya
alıwǵa úyretiw menen
tıyanaqlı bilim alıw principin
de basshılıqqa alıp jumıs
isleymiz. Bul princip sanalılıq principi menen tıǵız baylanıslı. Sebebi, sanalı bilim
alıw - bilimdi tolıq túsinip meńgeriw, ol ústinde kónligiw, onı is júzinde qollana
biliw degen sóz bolsa, al bilimdi tıyanaqlı iyelemey turıp, onı is júzine asırıwı
66
múmkin emes. Biz oqıwshılarǵa tıyanaqlı bilim beriwdi názerde tutsaq, hár
tárepleme oylanıp, oqıwshılardıń múmkinshiligin esapqa alıw menen ǵana
oqıtıwımız, bilim beriwimiz kerek boladı. Baslawısh klass oqıwshıları til
qubılıslarına baylanıslı materiallardı ótken tema menen baylanıslı túsinbese,
keyingi beriliwge tiyisli materiallardı meńgere almaydı. Bul sabaqtıń izbe-izligin
buzadı. Ayırım jaǵdayda ótilmegen materiallar ótiletuǵın material menen qosılıp
ketetuǵın jaǵdaylar ushırasıp otıradı. Bunday jaǵdayda oqıwshılardı qıyınshılıqqa
ushıratıp, ústirtin bilim alıwǵa jaǵday jasap beremiz.
Túsiniklilık principi
degenimiz oqıwshınıń jas ózgesheligine, bilim
dárejesine,
kónligiw
muǵdarına,
turmıs tájiriybesine, qabıl ete alıw
múmkinshiligine, programmalıq talapqa sáykes keletuǵın materiallar menen
támiyin etilip, ol ústinde túsinip jumıs isley alıwın názerde tutıwımız kerek.
Sebebi, I klass oqıwshısı menen II klass oqıwshısınıń qabıl etiw uqıbı teńdey emes.
Sonlıqtan, usınday ayırmashılıqtı este tutıp olardıń múmkinshiliklerin eske ala
otırıp tildiń materialların usınıw ǵana jaqsı nátiyje beredi. Tek ótiletuǵın
materiallardıń teoriyalıq tárepi de, ámeliy isleytuǵın tárepi de oqıwshınıń túsinip
islewine sáykes kelse ǵana, olardıń belsendiligi payda boladı, ol óz gezeginde
oqıwshınıń ózinshe jumıs islew múmkinshiligine jaǵday tuwǵızadı.
Oqıtıwdıń kórsetpelilik principi
. Sabaq procesinde kórsetpelilik principin
iske asırıwda kórsetpeli qurallardı paydalanıwdıń hár qıylı túrleri menen usılların
iske qosıwımızǵa tuwra keledi. Hár bir temanıń maqsetine, oqıw materiallarınıń
xarakteri menen mazmunına, sabaqtıń basqıshına sáykes tiyisli orınlarda nátiyjeli
paydalanıp otırǵan jaǵdayda ǵana jaqsı nátiyjege erisip baramız. Kórsetpelilik
principin qálegen sabaqta qollana beriw shártli emes, al qıyın dep tabılǵan
materiallardı oqıwshılardıń durıs, tolıq meńgerip alıwına jaǵday jasaw maqsetinde
ǵana basshılıqqa alıwımız tiyis. Sonıń menen birge oqıwshılardıń belgili bir taraw
boyınsha alǵan bilimin izbe-iz ózlestiriw, belgili bir juwmaqqa keliw, qadaǵalaw,
til ósiriw, gúrrińlesiw, analiz-sintez usılların qollanıp jumıs islewdiń barısında
67
qollanamız.
Baslawısh klasslarda álipbeni oqıtıwda nátiyjelilikke erisip barıwda jáne bir
basshılıqqa alıp otıratuǵın didaktikalıq prinсipimiz -
sistemalılıq hám izbe-izlik
prinсipi
boladı. Til materialları sistemalılıqta, izbe-izlikte oqıtıwdı talap etedi. Bul
oqıwshılardıń durıs túsiniw, tıyanaqlı bilim alıw, oǵan kónligip, ol ústinde hár
qıylı ámeliy jumıs islewine járdem beredi, úyreniwdiń zańlılıǵı da usıǵan súyenedi.
Máselen: baslawısh klasstıń hár bir klasında tilimizdiń fonetikasınan,
morfologiyasınan hám sintaksisi, leksikasınan materiallar úzip-úzip beriledi. Bul
oqıtıwdıń sistemalılıq, izbe-izlik prinсipine qarama-qarsı jaǵday. Sonlıqtan bunday
jaǵdayda da oqıtıwdıń sistemalılıǵın, izbe-izlik prinсipine tiykarlanıp is alıp
barıwımız tiyis. Bul ushın muǵallim programmanı basshılıqqa alıp, beriliwge
tiyisli bilim kóleminen sırtqa ketpey-aq turaqlı, izbe-izlik penen oqıtıw principin
basshılıqqa alıp otırsa boladı.
Álipbeni oqıtıwda tiykarınan joqarıdaǵı didaktikalıq prinсiplerdi gezek
penen qollanbaymız. Al olardı bir-birine baylanıstırıp otırǵan jaǵdayda ǵana
jumıstıń nátiyjeliligine erisemiz.
1.
Álipbeni oqıtıw metodıkasınıń qanday izertlew metodları bar?
2.
Didaktika sóziniń mánisin aytıń?
3.
Baqlaw metodı
degenimiz ne?
4.
Oqıtıwdıń kórsetpelilik principin aytın.
5.
Statistikalıq metod degenimiz ne?
6.
Anketa júrgiziw metod degenimiz ne?
Do'stlaringiz bilan baham: |