79
oqıwshılar sózlerdi bólip aytqanda buwınǵa bólip aytamız, deydi. Álbette bunı
muǵallim hár sabaqta qadaǵalap barıwı lazım.
Solay etip, usı jol menen hár túrli buwınǵa iye sózler, álbette balalarǵa
tanıs, kúndelikli turmısta kórip júrgen ańsat sózler buwınǵa bólinip talqılanıp
shınıǵıw jumısları alıp barıladı.
Sózlerdi buwınǵa bólip úyretiw barısında mektep tájiriybesinde qollanılıp
júrgen dástúriy bolǵan usıl - sanaw usılın túsindiriwde muǵallim tómendegi
usıllardan paydalansa boladı:
sózdiń hár buwının ruchka yamasa qálem menen stoldı áste
taqıldatıp urıp belgilew;
sózdiń hár buwının qol shappatlaw, barmaqlardı búgip sanaw arqalı
belgilew;
qoldıń sırtın iyektiń astına qoyıp, sózlerdıń buwın qurılısın anıqlaw
(sózde qansha buwın bolsa, iyek sonsha ret ashıladı hám qoldıń
astına kelip tiyedi);
qoldı siltew, fishkilerdi aldına qoyıp shıǵıw h.t.b. paydalanıwǵa
boladı. Bunnan tısqarı buwın oyının alıp barsa boladı.
“Álipbe”de sózdi buwınǵa bóliwde hár bir buwındı joqarıda sózlerdi
úyretkende paydalanılǵan uzınsha tórtmúyeshlikler arqalı belgilenedi. Mısalı:
- mek-tep,
- - o-qıw-shı. Bunday tórtmúyeshlikler
seslerdi belgilegende
de qollanıladı, lekin seslerdi belgileytuǵın tórtmúyeshlikler buwındı belgileytuǵın
tórtmúyeshliklerge qaraǵanda kishkene boladı, al buwındı belgileytuǵın
tórtmúyeshlikler uzınlaw sozılıńqı tuwrımúyeshlikke uqsas boladı.
Tayarlıq dáwirinde oqıwshılar
“ses”
degen túsinikti túsinip, gey bir ańsat
sózlerdıń quramındaǵı dawıslı, dawıssız seslerdi ajırata alatuǵın bolıwı lazım.
Sesler haqqında túsinikti tolıq meńgeriw álipbeni úyretiwge shekemgi dáwirde
orınlanadı.
“Ses”
degen túsinikti túsindiriwde tómendegi ámeliy usıllardı qollansa
80
boladı:
Sózden jeke dawıslı sesti bólip alıp aytıw. Bunıń ushın birinshi buwını
jeke dawıslıdan ibarat bolǵan sózler alınadı:
a-ta, a-na, a-pa, a-la, á-je, á-ke, e-tik,
e-rin, e-liw, o-raq, o-tın, ó-giz, u-ya, u-zaq, ú-ki, ı-dıs, i-ni.
Eki sesten ibarat bolǵan ashıq buwınlı sózdegi dawıssız sesti tabıw. Bul
jerde eki túrlı jumıs júrgiziledi:
dawıssız sesti hár bir sózdegi bir buwında qaytalap barıw:
ba-la, da-
la, qa-la, sha-la, ja-la.
dawıssız sesti sózdegi hár bir buwında hár túrlı etip beriw:
sha-na, ke-
me, ta-ra, ar-na,ta-ba,da-na, to-rı, sa-rı, sa-ǵa, al-ma.
Eki sesten quralǵan sózdegi dawıssız sesti tabıw. Bul usılda eki túrlı
shınıǵıw orınlansa boladı:
sózdi bir dawıssız hárip penen juwmaqlanatuǵın etip beriw arqalı:
at,
ot, ót; or, er, ur, úr; al, ol, el, il,ul; as,es,is,ıs.
sózdiń dawıssız sestin hár túrli etip beriw arqalı:
at,er, aq, as, ot, al,
ar, aw, un, az, ay, ın.
Bunnan tısqarı bul dáwirde oqıwshılardı jazıw jumısına tayarlawǵa
ayrıqsha dıqqat awdarıladı. Bunday jumıstıń túrlerine tómendegiler kiredi:
hár túrli erkin sızıqlar arqalı naǵıslar, sızıqshalar sızdırıw;
tiykarǵı hárip elementlerin sızıwǵa shınıqtırıw;
baspa háripler menen, kubikler menen tanıstırıw, baspa háriplerdi hám
ápiwayı ańsat jazılatuǵın háriplerdi, sózlerdi jazdırıw.
Bunıń ushın muǵallim eń dáslep balalardıń dıqqatin tárbiyalawı tiyis. Bul
dáwirde kóbinshe olardıń dıqqatı turaqsız bolıp, olar tez sharshaydı,
sabaqta bir
qálipte qáddi-qáwmetin uslap uzaq waqıt shıdap otıra almaydı. Sonlıqtan muǵallim
sabaqtı shólkemlestiriwde ayrıqsha sheberlik kórsetip hár qıulı oyın hám
kórinislerden, pedagogikalıq texnologiyanıń interaktiv metodlarınan keńnen
paydalanıwı tiyis. Sebebi jańa mektep turmısına kirisip, ele aqıl-oyı oyında bolǵan
81
balalar birden qatań mektep tártibine kónbewi múmkin. Sonlıqtan muǵallim bul
dáwirde balalardıń sabaqqa bolǵan qızıǵıwshılıǵın páseytip almawı ushın hár tǵrli
jumıs túrlerin tez-tez almastırıp, oqıwshılardıń dıqqatın ózine tartıp, olardıń basqa
nárseler menen shuǵıllanıwına, zerigip ketiwine hasla jaǵday tuwǵızbawı dárkár.
Bul dáwirdiń jáne bir ózgesheligi sonnan ibarat: balalar birinshi ret klaslas
joldasları, klass, mektep hám ondaǵı tártip penen tanısadı, olar jámáát bolıp jumıs
islewdi úyrenedi. Al muǵallimnıń bolsa bul dáwirde birinshiden, óz oqıwshılarınıń
minez-qulqın, júrıs-turısın, neni súyip, nege qızıǵatuǵınlıǵın, qábiletin, óz-ara
qarım-qatnasın, bilimin, ou-órisin, til baylıǵın sabaq barısında anıqlap, soǵan
sáykes is jobasın qayta qarap, oǵan tiyisli ózgerisler kirgizedi; ekinshiden, olardıń
ata-anaları hám tuwǵan-tuwısqanları, dosları menen jaqınnan tanısıp,
olar menen
islesiwdiń tiyimli jolların belgilep aladı.
Balalar bul dáwirde ámeliy jol menen gáp, sóz, buwın hám ses haqqında
dáslepki túsinik aladı.
Muǵallim oqıwshılardıń oy-órisin keńeytiw, til baylıǵın arttırıw ushın
balalardıń óz turmısınan alınǵan temada gúrrińlesiwler júrgiziwi, olarǵa túsinikli
ertek, gúrriń, taqmaq, naqıl-maqal, jańıltpash hám jumbaqlar aytıp, oqıp
beriwi
tiyis. Soń olardıń mazmunı haqqında aytısadı, súwretler boyınsha gúrrińlesedi
h.t.b.
Balalar gáp, sóz tuwralı túsinik alǵannan soń sózlerdiń buwın dúzilisin
úyreniwge ótedi. Muǵallim balalarǵa súwretlerdi kórsetip zatlardıń atların buwınǵa
bólip aytıp shıǵadı, keyin oqıwshılarǵa tákirarlatadı. Solay etip balalar sózlerdiń
buwınlardan turatuǵınlıǵın túsinip aladı. Bul haqqında joqarıda tolıq maǵlıwmat
berip ótken edik. Sonıń menen birge sózdi buwınlarǵa bóliwde hám buwınlardıń
birigiwinen sóz jasalatuǵının oqıwshılarǵa túsindiriwde qollanılatuǵın
shınıǵıwlardıń biri adam atların, klasstaǵı oqıwshılardıń atların buwınlarǵa bólip,
biriktiriw usılı bolıp tabıladı. Misalı: muǵallim
Do'stlaringiz bilan baham: 
