Jo`rayeva A

13.5. Endokrinologiyaning mavzusi va vazifalari
Endokrin sistema gormonlari bevosita nerv, immun va to`qima nazorat sistemalari ishtirokida periferik organ va to`qima hujayralarining metabolizmiga, fiziologiya va morfologiyasiga turli yo`nalishlarda ta`sir ko`rsatadi. Gormonlar hujayralarda oqsil va DNKning sintezlanish darajasi, ularning mitotik faolligi, to`qima differentsirovkasi va organizmning o`sishi, moslanishi, metabolik gomeostazning doimiyligi, xulq-atvorini belgilaydi. Endokrin sistemaning birorta bo`g`imini buzilishi patologiyaga olib keladi.


13.5.1. Endokrin bezlar va ularning gormonlari


Jinsiy bezlar (gonadlar) - sut emizuvchilarda aralash sekretsiyali juft organlar. Jinsiy bez hujayralarida tashqi sekretsiya bilan bir qatorda ichki sekretsiya – jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi.
Urug`donlar - erkaklik gonadlari. Urug`don yo`llarida spermatogenez jarayoni bajarilib, ular orasida joylashgan Leydig hujayralarida erkak organizmida ko`payish funktsiyalarini boshqaruvchi asosiy erkaklik jinsiy gormoni (androgen) - testosteron hosil bo`ladi. Urug`donda yana kam miqdorda ayollik jinsiy gormonlari va ingibin sintezlanadi, Ingibin - spermatogenez ingibitori hisoblanadi.
Tuxumdonlar (ovaria) - ayol gonadlari. Tuxumdonning ichki sekretsiya qismi follikulalar – sariq tanachalardan iborat. Tuxumdonlarning asosiy gormonalari – estrogenlar (estradiol, estriol, estron) ikkilamchi ayollik jinsiy belgilarini ta`minlaydi; progestinlar (progesteron) - sut emizuvchilarda homila rivojlanishi va jinsiy siklni normal kechishini boshqaradi; tuxumdon hujayralarida qisman androgenlar ham hosil bo`ladi.
Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis) - juft organ, yuqori umurtqalilarda buyrakning yuqori qutblari yaqinida joylashgan. Ikkita mustaqil endokrin bezlaridan iborat: po`stloq va mag`iz qismlari.
Buyrak usti bezlari po`stloq qismi (adrenal po`stloq yoki interrenal to`qima) hujayralari shakli bo`yicha uch qismdan iborat. Ustki qismi gormoni - aldosteron Na⁺, K⁺ almashinuvi va N⁺ ekskretsiyasini boshqaradi; o`rta qismi - kortizon va kortikosteron, ichki qismida esa - kortizon ishlab chiqaradi. Bu gormonlar uglevod va oqsillar almashinuvini boshqaradi, organizmning ichki va tashqi muhit sharoitiga nospetsifik moslanishida ishtirok etadi. Ichki to`rsimon qismida androgenlar qatorining ba`zi biologik faol bo`lmagan birikmalari (androstendion, adrenosterinlar) hosil bo`ladi. Periferiyada ushbu birikmalar erkaklik jinsiy gormonlarining faol shakllari – androgenlarga aylanadi.