Jo`rayeva A

13.8. Aminokislota unumlari gormonlari

Ushbu sinf gormonlari aminokislotalar L - tirozin va L - triptofan unumlaridir. Tirozin unumlari– katexolaminlar va tireoid gormonlari; triptofan unumlari– melatonin.

Katexolaminlar – adrenalin (epinefrin), noradrenalin (norepinefrin) - buyrak usti bezlari mag`iz qismida, dofamin esa gipotalamik - gipofizatrop yadrolarda ishlab chiqariladi. Mazkur birikmalar L - tirozin molekulasi unumlari bo`lib, halqa qismining 3 – holatiga qo`shimcha gidroksil guruhi kiritilgan (dioksifenilalanin), yon zanjiri esa dekarboksillangan:



α – adenergik ta`sirining tezkor effektlari – qon tomirini torayishiga (vazokonstriktsiya); me`da, ichak va qovuq silliq mushaklarini tormozlanishga (qisqarishga) olib keladi.
β - adrenergik ta`sir nisbatan sekin rivojlanadi. Bularga yurak-tomir sistemasini regulyatsiyasi, bronxlar va ba`zi tomirlarni bo`shashishi (relaksatsiyasi), giperglikemiya va giperlipoatsidemiya sabab bo`ladi.
Adrenalin β - adrenergik ta`sirga ega, noradrenalinda – α - adrenergik ta`sir ko`proq ifodalangani aniqlangan. Ikkala katexolaminlar effektidagi a –adrenergik ta`sir a - adrenoblokatorlar bilan (fentolamin, ergotamin), β – effekti esa β -blokator (propranolol) bilan to`xtatiladi.
Dofamin - gipofizda prolaktin, kamroq miqdorda STG sekretsiyasini kamaytiradi.
1) uglevod, lipidlar almashinuviga ta`siri glikogenoliz va lipoliz
jarayonlarini stimullashida ko`rinadi. Fosforilaza va lipaza fermentlari faolligini
oshirib, energiya hosil bo`lishida (adenilattsiklaza-proteinkinaza - sAMF yo`li orqali) qatnashadi.
2) Sel`e effekti — adaptatsiya, ya`ni organizmni muhit sharoitiga
moslashish imkoniyatlarini oshiradi.


13.8.1. Tireoid gormonlar

Tireoid gormonlar strukturasi asosida tironin yadrosi yotadi, tironin o`zaro u kondensatsiyalangan ikkita L - tirozin molekulalaridan iborat. Tironin unumlari bo`lgan tireoid gormonlarining strukturali belgisi ular molekulasida 3 ta yoki 4 ta yod atomlari borligidir. Triyodtironin (3, 5, 3` - triyodtironin, T<sub>3</sub>) va tiroksin (3, 5, 3`, 5` — tetrayodtironin, T<sub>4</sub>) - umurtqalilar qalqonsimon bezi follikulyar hujayralarining gormonlari. Qalqonsimon bez gormonlari energiya almashinuvi, oqsil sintezi va organizm rivojlanishini boshqarishda ishtirok etadi. T<sub>4</sub> - strukturasi - Kendall (1935), T<sub>3</sub> –strukturasi – Gross va Pitt - Rivers (1952) tomonidan aniqlangan. T<sub>3</sub> va T<sub>4</sub> ba`zi ko`k-yashil suv o`tlarida ham topilgan.

Tironin gormonlari katexolaminlarga nisbatan pH ning neytral ko`rsatkichlarida suvda yomon erib, ishqoriy muhitda, spirtlarda, jumladan, butanolda eruvchanligi ortadi. Bu xossasi gormonlarni hujayra membranalaridan nisbatan oson o`tishiga yordam beradi va ularni qon plazmasida, to`qimalarda aniqlashda foydalaniladi.
Gormonal - faollikni namoyon bo`lishiga tironin strukturasini o`ziga xos yodlanish darajasi, halqalaridagi yod atomlarini holati ta`sir qiladi.

Masalan, mono- va diyodtironinlarning faolligi past. Faqat 3 ta yoki 4 ta yod atomlarini saqlovchi tironinlar faol bo`ladi. Bunda A halqaning 3 va 5, B halqaning 3` holatlarini yodlanishi katta ahamiyatga ega. T₃ ni T₄ ga nisbatan biologik ta`sir kuchi yuqori. 3, 3`, 5` - triyodtironin umuman gormonal faollikga ega emas. Ma`lum bo`lishicha T<sub>3</sub> (5,3, 3`) – faqat sekretsiya qilinadigan gormon bo`lmay, balki tiroksinning periferiyadagi faollashgan metabolit shakli ham hisoblanadi.