Jo`rayeva A

18.4. Diffuzion tashish va uning turlari. 
Diffuzion tashilish osmotik 
kuchlar ta’sirida amalga oshadi, ya’ni shu tashiladigan moddaning 
konsentratsiyalari farqi (gradiyenti) bilan bog’liq. Strukturasiz muhit (masalan, 
hujayraning ichki va tashqi suyuq muhiti)ga moddalar konsentratsiyasining 
vaqtinchalik farqi kuzatiladi, masalan, boshqa qismdan bu qismga o`tishi yoki 
ularning shu qismda joylashgan fermentlar yordamida hosil bo`lishi. Diffuziya 
yordamida moddalar ishlab chiqarilgan zonadan talab etiladigan iste’mol zonasiga 
o`tkaziladi. 
Struktura 
jihatdan 
tuzilgan 
muhit 
membranada 
diffuziya 
membrananing ikki tomonidagi moddalarning farqi yuzasidan kelib chiqadi, 
masalan, plazmatik membrananing ichki va tashqi muhiti yoki mitoxondriya 
membranasining ichki va tashqi muhitlari o`rtasidagi farqlar. Diffuziyaning ikki 
turi mavjud – oddiy (passiv tashilishi) va yengillashgan (yengillashgan tashilish). 
Oddiy diffuziya yoki tashuvchisiz diffuziya tashiladigan moddalarning muhitda 
yoki membrana moddalarida (ayniqsa, uning lipid qavatida) eruvchanligi va 
konsentratsiyalar gradiyenti bilan belgilanadi. Strukturasiz muhit – hujayra shirasi, 
hujayralararo suyuqliklardagi ayrim qismlarda ortiqcha miqdorda moddalar 
to`plansa, hamma suvda eriydigan molekulalar oddiy diffuziya yo`li bilan 
aralashadi. Membrana orqali oddiy duffuziya yo`li bilan kichik biomolekulalar – 
suv, CO
2
, O
2
, shuningdek ayrim ionlar, glyukoza va balki boshqa moddalar ham 
o`tishi mumkin. Yot moddalar agar lipofil bo`lsa, membrana orqali passiv tashilish 
yo`li bilan o`tishi mumkin. 
Yengillashgan diffuziya oddiy diffuziyadan moddalarning konsentratsiya 
gradiyenti bo`yicha o`tishini yengillashtiruvchi harakatchan tashuvchilar bo`lishi 
bilan farq qiladi. Moddalarning membranadan tashqari va membranali 

---

151 
yengillashgan diffuziya xillari bo`lishi mumkin. Membranadan tashqari 
diffuziyada modda biologik suyuqliklar (hujayralararo va hujayra ichki muhiti)da 
maxsus tashuvchilar bilan bog’lanadi. Tashuvchilar vazifasini ko`proq hujayra 
ichidagi oqsillar, masalan reseptorlar - oqsillar, bog’lovchi gormonlar va vitaminlar 
bajaradi. Yengillashgan membranali diffuziyada membranada joylashgan tashuvchi 
talab etiladi. 
Oddiy diffusiyadan farqli ravishda yengillashgan diffuziyada moddalarning 
tashilish tezligi chegaralangan, chunki u faqat moddalarning membranani ikki 
tomonidagi farqiga emas, balki tashuvchi molekulalarning miqdoriga ham bog’liq. 
Yengillashgan diffuziya yo`li bilan moddalarning tashilishi organik kislotalar, 
monosaxaridlar, yog’da eriydigan vitaminlar, steroid gormonlarning o`tkazilishi 
uchun qo`llaniladi.