Jobasi: Kirisiw

2.3. Finanslıq rejelestiriwde paydalanatug'ın metodlar.
Kárxanalarda finanslıq rejelestiriwdi sho'lkemlestiriwde tiykarg'ı itibarlı tárepleriniń biri, onıń metodikalıq tiykarları hám principlerin tuwrı úyreniw esaplanadı. Ekonomist alımlar F. Li CHeng hám D. I. Finnertilerdiń pikirinshe, korporativ finanslıq rejelestiriw dividend, finans hám investiciya siyasatın analizlew, nátiyjelerin boljaw korporaciyalardıń ekonomikalıq ortalıg'ına tásirdiń aqıbetleri hám jaybarlardı tańlawda júzege keliwi múmkin shókkishn risklerdi basqarıw boyınsha qararlardı qabıl etiw processleri túsiniledi. Orıs ekonomist alımı I. YA. Lukasevichtıń pikirinshe korporativ finanslıq rejelestiriw processi to'mendegi mexanizm arqalı ámelge asırıladi.
Rejelestiriw metodikası-bul ekonomikanı basqarıwdıń túrli buyınlarında, tiykarınan kárxanalardı basqarıwda rejelerdi islep shıg'ıw usıllar jıyndısına aytıladı. Bazar qatnasıqları shárayatında kárxanalar ozıniń xızmetin rejelestiriwdi g'árezsiz ráwishte ámelge asıradı. Kárxanalar xızmetin rejelestiriw texnikalıq-ekonomikalıq esap-kitaplar, progressiv norma hám normativler, ekonomikalıq analiz variantların tańlawg'a tiykarlanadı.
Nátiyjelerdi bahalaw, belgilengen maqsetlerge qosımsha hám ozgerisler kiritiw, informaciyalardı analizlew
Sırtqı hám ishki ortalıqtıń analizi;
Strategiyalıq rejelestiriw;
Taktikalıq rejelestiriw;
Ag'ımdag'ı rejelestiriw.
Rejelestiriwdıń eng kóp tarqalģan usulları qatarına tómendegilerdi kiritiw múmkin: ekonomikalıq analiz metodı, normativlik metod, koefficient metodı, balanslı esap kitaplar hám pul aģımları metodı, kóp variantlılıq metodı, ekonomikalıq-matematikalıq modellestiriw metodı hám basqa metodlar.
Házirgi waqıtta balans usılınıń áhmiyeti ósip barmaqta. Usı usıldıń mánisi, óz-ara baylanısta bolģan kórsetkishlerdi salıstırıw menen belgilenedi. Balans usılı tiykarında kárxananıń óndiris quralları, jumısshı kúshi, óndiris quwatlılıģına bolģan talaplar hám onıń derekleri anıqlanadı. Bunnan kelip shıqqan xalda materiallıq balans, óndiris quwatlılıģınıń balansı, jumıs kúshi balansı, jumıs waqtı balansı, qun balansın ajratıp kórsetiw múmkin. Balanslar mútájlikler hám olarģa sáykes keliwshi resurslardıń bolıwı yaki dereklerdi óz ishine alıwshı, óz-ara birlesiwshi keste formasında dúziledi.
Balans usılı normativ usılı menen birgelikte qollanıladı. Normativ usulında resurslardı sarplawdıń jol qoyıwı múmkin bolģan joqarģı hám tómengi shegaraları anıqlanadı. Bunda islep shıģarıwdı rejelestiriw hám shólkemlestiriwde norma hám normativ sıyaqlı túsiniklerden paydalanıladı.
Norma – bul belgilengen sıpattaģı ónim birligi (jumıs hám xızmet) tayarlaw ushın sarplanatugın shiyki zat, material, janılģı, energiya hám basqa resurslardan paydalanıwdıń jol qoyıwlıwı múmkin bolģan maksimal yaki minimal shegarası. Eger resurslardan paydalanıw normaların kemeytiriwde ónim sıpatınıń páseywine yaki belgilengen standart talaplarınıń buzılıwına alıp keletuģın bolsa, bul jaģdayda normalardı kemeytiriw múmkin emes. Normativ – bul salıstırmalı joqarı bolıp, tiykarınan procentler yaki koefficientler járdeminde beriledi. Ol miynet quralları hám predmetlerinen paydalanıw dárejesin, olardıń hár bir maydan birligi, awırlıq birligi, kólem birligine sarplanıwın belgilep beredi.
Kárxana xızmetin rejelestiriwde tómendegi principlerge tayanıw zárúr. Bulardan: ilimiy, komplekslilik, úzliksizlik, optimallıq, biyimlesiwsheńlik.

İlimiy principi rejelestiriwdiń eń áhmiyetli principi bolıp, ol dáslep tayarlanıp atırģan rejeler hám islep shıģarıwdı rawajlandırıw dástúrine, sonday-aq, ilim-texnika rawajlanıw talapları, básekeni hám bazar talapların esapqa alıwģa tiykarlanadı. Rejelestiriwdiń ilimiyligi miynet hám ónimge aylanģan miynet qárejetleriniń eń kem muģdarında sarplanıp, joqarı nátiyjelerge erisiwge, sonday-aq kárxana jumısshıların huqıqın qorģawģa járdem beredi.

Komplekslilik principi islep shıģarıwdı, birinshiden, belgili orın hám waqıtta, ekinshiden islep shıģarıwdı basqarıwdıń gorizontal hám vertikalında, úshinshiden, islep shıģarıwdıń resursların támiynlewde, tórtinshiden, islep shıģarıwdıģı “tar orınlardı” esapqa alıw hám olardı joq etiw ilajları, besinshiden, jumısshılardı materiallıq jaqtan támiyinlew, altınshıdan kárxananıń rejelestirilgen dáramat yaki payda alıwın ámelge asırıw názerde tutadı.
Úzliksizlik principi islep shıģarıw hám kárxana xızmetin shólkemlestiriwdiń áhmiyetli principi esaplanadı. Bul princip ámelde aģımdaģı rejelerdiń keleshektegi rejeler menen, keleshektegi rejelerdi boljaw menen baylanıslı bolıwın támiyinleydi.
Optimallıq rejelestiriw principleri qatarına kiredi. Rejeler barlıq óndiris resurslarınan keń paydalanıwdı inabatqa alģan halda racional hám únemli paydalanıwdı támiyinlewi hámde joqarı nátiyjege erisiw ushın nátiyjeli jolların tańlaw kerek. Rejelestiriwdiń optimallıģına ekonomikalıq-matematikalıq usıllar hám elektron esaplaw mashinaların qollanıw, rejelerdiń bir neshe variantların islep shıģıw járdeminde ámelge asırıladı.

Biyimlesiwshilik rejelestiriwdiń bazar shárayatında ahmiyetli principi esaplanadı. Ol islep shıģarıw rejelerine óz waqtında ózgerisler kiritiw, tutınıwshılar hám qarıydarlardıń talapların esapqa alıw, islep shıģarıwdıń júzege keliwi múmkin bolģan krizisleriniń aldın alıwģa járdem beredi.

Bazar ekonomikasınıń barlıq modellerin qorģaw hám mámleket tárepinen tártipke salıwdı talap etetuģın xojalıq júritiwshi subekti esaplanadı. Múlkshiliktiń túrli formaların rawajlandırıwdı hám soģan tiykarlanıp xojalıq ģárezsizligin, yaģnıy finans hám miynet resursların shólkemlestiriwde, paydanı bólistiriwde, sırtqı bazarģa shıģıwda tolıq bazar mexanizmin basqarıw usılların qollanıwdı talap etedi. Basqarıwdıń usıl hám formaları bazardaģı talap hám mútájlikti qandırıwģa, tutınıwshılar tárepinen berilgen buwırtpalar tiykarında ónim islep shıģarıwģa biyimlestiriledi.