Jobasi: I. Kirisiw


Qala berin`ler, jazıp tur, Aqbo`pesh (A.Bekbawlov), («`Taras Aralda»`). 2. Bir a`jayıp sulıw qala



Download 154,5 Kb.
bet9/15
Sana15.09.2021
Hajmi154,5 Kb.
#175223
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   15
Bog'liq
Leksikologiya

1. Qala berin`ler, jazıp tur, Aqbo`pesh (A.Bekbawlov), («`Taras Aralda»`).

2. Bir a`jayıp sulıw qala ko`rdim o`zin`di (M.Seytniyazov, «`Umıtpayman, venger jeri»`).

Bul jerde birinshi mısaldag`ı qala degen so`z ekinshi mısaldag`ı qala degen atlıq so`z benen –a qosımtasının` jalg`anıwı na`tiyjesinde omoformanı payda etip tur.

Omonimler basqa tilden kelip kirgen geypara so`zlerdin` tilimizdegi ayırım so`zlerge forması jag`ınan uqsas kelip, birdey aytılıwı arqalı da jasalıwı mu`mkin. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde usınday jol menen payda bolg`an omonimler jiyi ushırasadı. Ma`selen, almaz, chay, may, kiy, soya, tabu, pech` usag`an so`zler bizin` tilimizge sırttan kelip qosılg`an so`zlerden ibarat. Olar ku`ndelikli turmısımızda almas, bolıs, atlas, shay, may, kiy, soya, tabıw, pesh bolıp aytılıp ju`r. Bular usılay aytılatug`ın, biraq ma`nileri basqasha tu`pkilikli so`zler menen sa`ykes kelip omonimlerdi payda etip otır.

Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdin` tiykarg`ı jasalıw usılları mine usılardan ibarat.

Qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` bir so`z shaqabının` ishinde de, bir neshe so`z shaqaplarınan da payda bolatug`ınlıg`ın ko`remiz.

Mısallar:

1. Ol fabrikag`a listovkalardı uqıplı tu`rde aparıp turdı ha`m isti o`zimnin` minnetim dep qaraytug`ın boldı (M.»or`kiy, «`Ana»`).

2. Men quwraq qızıl jın`g`ıldan usı isti jonıp aldım.

3. Ha, bir tawı kemis pe, qalay-qalay? («`Jetkinshik»` gazetasınan).


4. Arqa bette Qusxananın` tawı bar,

Ba`ha`r bolsa sonna-shıbın jawı bar.

(Xalıq qosıqlarınan).

Bul mısallarda jumıs ma`nisindegi is so`zi ag`ashtan islenetug`ın quraldı bildiretug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi menen, al ha`reket tiykarında do`regen taw atlıq so`zi geografiyalıq atama bolg`an taw so`zi menen omonimlik qatarlardı do`retip otır. Olardın` barlıg`ı da so`z shaqapları ko`z-qarasınan qarag`anda atlıq so`zlerden esaplanadı. Demek, bunda omonimler bir so`z shaqabının` ishinde payda bolg`an.

Mısallar:

1. Qara saqallının` qızı ekenligi bep-belgili bolıp tur. (L.N.Tolstoy, «`Kavkaz tutqını»`).

2. Iyttin` balasının` batırlıg`ına qaraYo-dedi ashınıp Yakov Lukich (M.Sholoxov, «`Ashılg`an tın`»`).

3. On` qolının` uwısına qısqan bir na`rse bar. –Ash qolın`dıYo (K. Sultanov, «`Aq da`r`ya»`).

4. Ash bala toq bala menen oynamaydı,

Toq bala hesh na`rseni oylamaydı

(naqıl).

Bul jerde bir formag`a iye, ma`nisi jag`ınan ha`r tu`rli bolg`an qara, ash, degen so`zler ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan do`regen. Birinshi mısaldag`ı qara degen so`z kelbetlik bolsa, ekinshi mısaldag`ı qara so`zi-feyil, u`shinshi mısaldag`ı ash so`zi feyil bolsa, to`rtinshi mısaldag`ı ash so`zi-kelbetlik.

Ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan omoformalar do`reydi.

Joqarıda qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` qalay payda bolatug`ınlıg`ın ko`rdik. Mine sol omonimlik qatarlardı do`retken so`zlerdin` o`z-ara semantikalıq baylanısının` da`rejesine ne itibar bersek, bizin` ko`z aldımızda so`zlerdin`eki toparı payda boladı. Olardın` bir toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan baylanısı joq, al tek tariyxıy rawajlanıwdın` barısına g`ana fonetikalıq jaqtan bir formag`a iye bolıp shıqqan so`zler quraydı da, ekinshi toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan bir-biri menen baylanıslı so`zler toparı quraydı. Ma`selen, oy (adamnın` oyı ma`nisinde (-oy) shuqır ma`nisinde, sır (adamnın` sırı ma`nisinde)-sır (boyaw ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardı qurawshı so`zlerdin` biri-biri menen hesh qanday etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısı joq. Fonetikalıq o`zgerislerge ushıraw na`tiyjesinde usaslıqqa iye bolg`an biz (etik tigetug`ın biz ma`nisinde), biz (almasıq ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rnin` bası ma`nisinde (bas feyil ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rsenin` bası ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlar arasında da onday baylanıs sezilmeydi. Sonday-aq qaraqalpaq tiline basqa sırttan kelip kirgen geyparı so`zlerdin` forması ya aytılıwı jag`ınan ekinshi bir so`zler menen birdey bolıp shıg`ıwı na`tiyjesinde do`regen may (awqat ya basqa maqsette paydalanılatug`ın may ma`nisinde), may (aydın` atı ma`nisinde), tabu (til biliminin` termini ma`nisinde), tabıw (feyil ma`nisinde) usag`an omonimler de etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısqa iye emes.

Al etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan alıp qarag`anda ko`k (aspan)-ko`k (ko`k tu`r), (pispegen ma`nilerde), ku`n (planetanın` ataması ma`nisinde),-ku`n (ku`n kesh boldı), quymaq (quyıw ma`nisinde)-quymaq (awqat ma`nisinde), buraw (feyil ma`nisinde)-buraw, (qural ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardın` bir-biri menen baylanısı anıqtan-anıq sezilip turadı.

Usı fakt tiykarında qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi eki toparg`a bo`lip, birinshisin semantikalıq baylanısı joq omonimler, al ekinshisin semantikalıq baylanıslı omonimler dep ataydı.

Qaraqalpaq tilinde birdey aytılsa da, ha`r qıylı bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılg`an menen, aytılıwında ayırmashılıqqa iye so`zler de ushırasadı. Ma`selen, azshılıq-ashshılıq, jaza aladı-jazıladı degen so`zler usılay jazılg`an menen ashshılıq jazıladı bolıp aytıladı. Al alma (atlıq), alma (feyil), terme (atlıq), terme (feyil) so`zler pa`ttin` ornına qaray atlıq bolıp kelgende alma, terme, feyil bolıp kelgende alma, terme bolıp o`zgeshe esitiledi.

Bunday aytılıwı bir, jazılıwı ha`r qıylı bolg`an so`zlerdi omofonlar dep aytamız da, jazılıwı birdey bolg`anı menen pa`ttin` ornına baylanıslı bir-birinen o`zgeshe aytılatug`ın so`zlerdi omograflar dep aytamız.





Download 154,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish