Jobasi: I. Kirisiw



Download 154,5 Kb.
bet7/15
Sana15.09.2021
Hajmi154,5 Kb.
#175223
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   15
Bog'liq
Leksikologiya

Omonimler

Biz so`ylegenimizde ya jazg`anımızda sırtqı forması boyınsha birdey, biraq an`latıp turg`an ma`nisi jag`ınan qarag`anda bir-birine hesh qanday jaqınlaspaytug`ın so`zlerden de paydalanamız. Bunday so`zlerdin` qaysı ma`nide qollanılıp turg`anlıg`ın so`z dizbegindegi yamasa ga`ptegi so`zlerdin` o`z-ara baylanısınan aytılayın degen tiykarg`ı pkirden g`ana an`lawg`a boladı. Mısalı: Periyza suw sepkendey oyg`a battı (Q.Sultanov «Tolqınlı ten`izde»). Oyg`a ornalasqan bulardın` awılının` tek terekleri g`ana ko`rinedi (A.A`liyev «Qayırqom ana»).

Bul mısallardın` ekewinde de oyg`a degen so`z ushırasadı, ol forması boyınsha birdey bolg`anı menen, usı ga`plerdegi ma`nisi pu`tkilley basqasha – birinshi ga`ptegi ma`nisi ekinshi ga`ptegi ma`nisine jaqınlamaydı. Birinshi ga`pte oyg`a degen so`z qıyalg`a degen ma`nide qollanılg`an bolsa, ekinshi ga`ptegi oyg`a degen so`z pa`ske degen ma`nide qollanılıp, awıldın` ornalasqan ornın ko`rsetip tur. 1. Ol tag`ı da suwıq tu`s bildirdi (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»). 2. Sol ku`ni Qarajan qaysar arqayın uyqıda jatırıp bir jaman tu`s ko`rdi («Alpamıstan»). 3. Sen bolsan` «`alma pis, awzıma tu`s»` dep jatasan` (A.Begimov «Balıqshının qızı»). 4. Tas tu`s, Irzambet qara taldın` sayasında uyqılap atır (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»).

Joqarıdag`ı mısallardın` ha`mmesinde de forması jag`ınan birdey bolg`an so`z – tu`s. Bul so`z ha`r ga`pte ha`r tu`rli ma`nilerde birinshi mısalda suwıq tu`r bildirdi, ekinshi ga`p psixologiyalıq qubılıstın` bir tu`ri - tu`s degen, u`shinshi mısalda ha`reketlik, al to`rtinshisinde mezgillik ma`nide qollanılg`an. Birinshi, ekinshi, to`rtinshi mısallardag`ı tu`s atlıq so`z bolsa, u`shinshi mısaldag`ı tu`s so`z shaqabı boyınsha feyil so`zden ibarat. Bul ga`plerde tu`s degen so`zdin` qaysı ma`nide qollanılıp turg`anlıg`ı onın` sol ga`plerdegi so`zler menen ma`nilik baylanısınan g`ana anıq ko`rinip tur.

Aytılıwı, seslik qurılısı boyınsha birdeylik tek so`zlerde g`ana emes, al ayırım grammatikalıq formalarda da ko`rinedi. Mısalı: Rasın aytqanda, klasskom bolg`andı menin` de ishim jek ko`rip turg`an joq (T.Qayıpbergenov «Mug`allimge raxmet»). Bir qısıwmet bolg`andı (Jiyen jıraw «Posqan el»).

Leksikologiyanın` izertlew ob`ektlerinin` biri sıpatında biz mine sol leksikalıq omonimiya haqqında so`z etemiz.

Leksikalıq omonimiya haqqındag`ı ma`sele – ko`p izertlewdi talap etetug`ın talaslı ma`selelerdin` biri. Bunın` bunday bolıwının` tiykarg`ı sebebi tildegi omonimiyalıq qubılıslardın` ele de bolsa tu`rlishe tu`sinilip keliwinen bolıp otır.

Tilimizde so`zlerdin` forması boyınsha birdey bolıp qollanılatug`ın jag`layları og`ada ko`p ushırasadı. Solay da, olarıdın` barlıg`ı birdey omonimiyalıq qubılıslar emes. Ko`p ma`nili so`zler de forması boyınsha birdey so`zler, biraq olardı formasına qaray leksikalıq omonimiyanın` qarawına kirgize almaymız. O`ytkeni omonimiya formalıq birliktin` ma`nilik jaqtan jaqınlıg`ına emes, al alıslıg`ına tiykarlanadı. Solay da ku`ndelikli turmısta olardı bir-birinen ayırıwda geypara qıyınshılıqlardı gezlestiremiz.

Ayırım jag`daylarda geypara avtorlar ko`p ma`nilikti barınsha ken` tu`sinip, ma`nisi jag`ınan alıslap ketken so`zlerdi de omonim qatarına kirgizbewdi usınadı. Ma`selen, «`.Muwsabaev ku`n, ay usag`an so`zlerdi omonimler emes, al ko`p ma`nili so`zler dep esaplaydı. Ku`n ha`m ay so`zleri planetalardın` atamaları ma`nisinde de, waqıtlıq atamalar ma`nisinde de qollanılatug`ınlıg`ı belgili. Bul ma`nilerdin` planetalıq ma`ni tiykarında payda bolg`anlıg`ına daw joq. Solay da planetalıq ma`ni menen waqıtlıq ma`nisi arasındag`ı baylanıs a`dewir alıslap ketken sıyaqlı ko`rinedi. Sonlıqtan bizin` pikirimizshe, bunday so`zlerdi ko`p ma`nilik tiykarında payda bolg`an omonimler dep esaplag`an maqul bolıwı kerek. Sonın` menen birge «`.Muwsabaev qazaq tilinde leksikalıq usıl arqalı momonimlerdin` jasalıwı tuwralı so`z etkende bılay dep te jazadı: «Leksikalıq ta`sil arqılı jasalg`an omonimder etistik tu`birdi so`zlerde de jiyi kezdesedi. Etistiktin` tuyıq tu`ri men esimnin` atau tu`ri a`r qaysısı o`z aldına turaqtı, alshaq mag`anada awısqandıqtan omonim bolatın jerleri bar. A`sirese bwlar qwral-saymannın` atı bolg`anda jiyi ushıraydı.

Mısalı: 1) qashau-etistik, 2) qashau-qashaytın qwral; 1) egew – etistik, 2) egeu-egeytin quraldın` atı; 1) bulau-etistik, 2) bulau – bwl arqılı isteletin emnin` atı; 1) boyau-etistik, 2) boyau-boyaytın zatlardın` jalpı atauı, tag`ı osı siyaqtı».

Bunda ol so`z ma`nimi birotala awısıp, ekinshi bir zattın` ataması bolıp ketken usınday bir formalı so`zlerdi de omonimler dep esaplaydı. A`lbette, qashaw, egew usag`an atawısh feyiller menen qural atamaları bolg`an qashaw, egew usag`an atlıq so`zler arasında da semantikalıq baylanıs bar. Bul baylanıs ta ay degen planeta ataması menen belgili bir waqıttın` ataması bolg`an ay so`zleri arasındag`ı semantikalıq baylanıstan a`ziz ko`rinbeydi. Usıg`an qaramastan birinshileri omonimler toparına kirgiziledi de, al ekinshileri ko`p ma`nisi so`zler dep anıqlanadı. Bizin`she, bul jerde pikir qayshılıg`ı bolıwı kerek. Sonlıqtan bunday jag`daylardı omonimiyalıq jobada qarag`an orınlı, o`ytkeni olar o`zgeshe ma`nili ha`r tu`rli atamalardan esaplanadı.

«`.Muwsabaev bir formag`a iye, ha`r tu`rli ma`nili at, et usag`at atlıq so`zler menen at, o`t usag`an feyil so`zlerdi de omonimler dep qaralıp kiyatır. Ko`pshilik tu`rkiy tillerden, sonday-aq qazaq tilinin` o`zinde de bir qatar avtorlar at, o`t, jala usag`an so`zlerdi omonimler dep esaplaydı. Bunday so`zlerdi omonimlerge kirgiziwge olardın` forması jag`ınan birdey, al ma`nisi jag`ınan ha`r qıylı bolıp keliwi tiykar bola aladı. Birlik sandag`ı, ekinshi bettegi geypara buyrıq meyil feyilleri ko`pshilik so`zler menen tu`rles bolıp keledi, sonlıqtan olardı omonimler dep qaramaymız dew qalay da u`stirtin bolıwı kerek.

Solay etip, ko`p ma`nililik tiykarında payda bolg`an, biraq ma`nileri bo`leklengen so`zler de, ha`r tu`rli so`z shaqaplarına tiyisli at, o`t jala usag`an so`zler de omonimler sıpatında qaralg`an maqul.

Ko`p ma`nili so`zlerdi omonimlerden ajıratıwg`a biz kontekstte su`yenemiz, kontekst arqalı ma`nilik jaqınlıq penen ha`r qıylılıqtı anıqlaymız.

Usının` menen birge bul jerde bir formag`a iye bolg`an so`zlerdin` ko`p ma`nili ya omonim so`z ekenligin tekserip ko`riwdin` E.M.Galkina-Fedoruk ta`repinen usınılg`an jolın da aytıp o`tiwge tuwra keledi. Bul usıl eki tu`rli boladı. Birinshi usıl bul tu`rde aytılatug`ın so`zlerge sa`ykes sinonimlerdi tan`lawdan ibarat. Ma`selen, usı usıl arqalı mına to`mendegi kontekstlerde ushıraytug`ın ot ha`m jas degen so`zlerdi tekserip ko`reyik:

Ekinshi ha`m u`shinshi mısallardag`ı jas degen so`zdin` sinonimlik qatarına shınıqpag`an, qatpag`an degen so`zler kire aladı.

Ma`nilik jaqtan bir sinonimlik qatarg`a iye bolg`anlıqtan u`shinshi ha`m to`rtinshi mısallardag`ı jas so`zin ko`p ma`nilik xızmetti atqarıp tur dep juwmaq shıg`arsaq boladı.

Ekinshi usıl-sol so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı iske asadı. Ma`selen, jaz so`zi jıldın` bir ma`wsimi ma`nisinde jazdan, jazdın` jazg`a t.b. bolıp morfologiyalıq o`zgeriske tu`siwi mu`mkin. Al jaz ha`reket ma`nisinde jazdım, jazıp, jazıw usag`an formalarda qollanıla beredi. Demek, bul so`zler morfologiyalıq jaqtan ha`r tu`rli bolıp o`zgeriske tu`siw qa`siyetine iye eken. Olay bolsa bul so`zler omonim so`zleri bolıp tabıladı.

So`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı anıqlaw usılı forması, aytılıwı boyınsha birdey, al ma`nisi boyınsha ha`r tu`rli so`zler kontekstte ha`r qıylı so`z shaqabınan bolıp kelgende g`ana paydalı usıl bola aladı.

Bul usıllar ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi ko`p ma`nili so`zlerden ajıratıwda da belgili a`hmiyetke iye. Solay da barlıq jag`dayda da olar arasındag`ı semantikalıq ma`ni ayırmashılıg`ın anıqlaw arqalı omonimlerdi kontekstte tanıw bul polisemiya menen omonimiyanı bir-birine ajıratıwdın` tiykarı bolıp qala beredi.

Omonimler geypara ko`p ma`nili so`zlerdin` leksikalıq ma`nilerinin` uzaqlasıwı arqalı jasaladı. Ma`selen, tilimizde bir na`rsenin` tu`rin bildiretug`ın ko`k degen so`z bar. Bul so`z erterekte de bir na`rsenin` tu`rin ko`rsetetug`ın ma`nini bildirip kelgen. Ol bizin` tilimizde aspan degen ma`nide de, jan`a ko`gerip shıg`ıp kiyatırg`an o`simlik ma`nisin de, pispegen degen ma`nide de qollanılıp ju`r. Bul so`zdin` da`slep ko`p ma`nilik so`z bolıwı itimal. Bulay dewge aspannın` da, jan`a shıg`ıp kiyatırg`an o`simliktin` de, pispegen na`rsenin` de (qawın, g`arbız, miywe, egin, t.b.) tu`rinin` ko`k bolıwı mu`mkinshilik beredi. Demek, usı so`zlerdin` shıg`ısında olar arasında qanday ma`nili bolg`an so`zdin` jeke ma`nileri uzaqlasıp omonimlerdi payda etken degen juwmaq shıg`arıwg`a boladı. Sonday-aq usı ku`nde ha`r tu`rli ma`nilerde qollanılıp ju`rgen ku`n, ay degen so`zler de ko`p ma`nili so`zlerden payda bolg`an, etimologiyalıq jaqtan ortaq ha`zirgi omonimlerden esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında ha`rekettin` ha`m sol ha`reketti iske asırıwshı zattın` ataması ma`nisin an`latatug`ın so`zler de bar. Bunday so`zlerdin` da`slep ha`rekettin` ataması bolg`anlıg`ı, al kem-kem belgili bir tariyxıy rawajlanıw da`wirlerinde sol ha`reketti orınlawg`a sebepshi bolatug`ın quraldı atawg`a da ko`shkenligi seziledi. Usının` na`tiyjesinde ma`nilik jaqtan ha`r tu`rli omonimler jasalg`an: Mısalı:

1. Qulaqtı buraw-oyın emes.

2. Oqıwshı buraw menen qalay islewdi u`yrendi.

Bunda birinshi mısaldag`ı buraw degen so`z ha`rekettin` ataması, al ekinshi mısaldag`ı buraw quraldın` atın bildirip, o`z-ara omonimlerdi payda etip tur.

Ko`pshilik so`zler ha`rekettin` ataması ha`m sol ha`rekettin` na`tiyjesinde payda bolatug`ın zattı da an`latıp kiyatır. Ma`selen, quymaq, oymaq usag`an so`zler usınday xarakterge iye. Olar, a`lbette, da`slep ha`rekettin` ataması ma`nisinde g`ana qollanılıp, keyin sol ha`rekettin` na`tiyjesin an`latıwg`a da ko`ship ketken. Sonın` na`tiyjesinde ma`nileri alıslap, omonimler payda bolg`an.

Omonimler ha`r tu`rli fonetikalıq qurılısqa iye bolg`an so`zlerdin` da`wirler dawamında o`zgerip, birdey fonetikalıq qurılısqa ko`shiwinen de payda boladı. Ma`selen, bas so`zinin` adamnın` bası degen ma`nisindegi tu`ri eski tu`rkiy jazıw nusqalarında bash, al bas, basıw ma`nisinde, usı tu`rinde ushırasadı. Tarixıy da`wirler dawamında forması boyınsha da, ma`nisi boyınsha da bir-birinen ayırılatug`ın usı so`zler bas degen bir formag`a iye bolıwı na`tiyjesinde bizin` tilimizde omonimlik qatardı payda etip otır. Bul so`z atlıq ma`nisinde de, feyil ma`nisinde de tek g`ana bas tu`rinde qollanıladı. Demek, bas so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat.

Sonday-aq biz so`zi tigiw quralının` atın ko`rsetetug`ın atlıq ma`nisinde de qollanıladı, al tilimizde biz degen almasıq so`z de bar. Etomologiyalıq izertlewler tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zinin` erterekte bigiz bolg`anlıg`ın anıqlaydı ha`m usıg`an baylanıslı bul so`z lerdi, so`zlerdin` tariyxıy da`wirler dawamında fonetikalıqjaqtan o`zgerislerge ushırawı arqalı ayırılıwı boyınsha sa`ykes kelip, omonimlerdi do`retiw dep belgileydi.

Olay bolatug`ın bolsa tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zi menen almasıq ma`nisinde qollanılıp kiyatırg`an qaraqalpaq tilindegi biz so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat.

Qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler semantikalıq jaqtan hesh qanday baylanısı bolmag`an so`zlerdin` tariyxıy rawajlanıwdın` barısında tek forması boyınsha usas kelip qalıwı na`tiyjesinde do`regen.

Mısalı: 1. Bir topar jas jigit ko`ylekshen`, ju`zi qıp-qızıl bolıp, su`ymen menen pech`tin` ornınday jerdi oyıp atır (S.Babaevskiy, «`Altın juldızlı jigit»`).

2. Bizin` brigada usı bıyıl ma`mleketlik paxta tapsırıw planın ju`z protsent etip orınladı («`Sovet Qaraqalpaqstanı»` gazetasınan).

3. Jamanlarg`a sırın`dı aytpa,

Kelgen jerde so`zden qaytpa,

Dostın`dı jaman mun`aytpa,

Dushpanın`dı mata, balam.

(Berdaq, «Balam»`).

4. Jan`ag`ı adamnın` to`rdegi anna jer, mına jerinin` sırı keteyin degen u`lken arshag`a ko`zi tu`sti (Qaraqalpaq xalıq erteklerinin`).

5. Atın`dı atasa, sıbag`an`dı iytke sal

6. Atına mingen Arıslan,

Bul ketisten ketedi

(naqıl)


(«Qırıq qızdan»).

Bul mısallarda forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi ha`r tu`rli ju`z, sır, at degen so`zler ushırasadı. Birinshi mısaldag`ı ju`z degen so`z ren`ki, beti, tu`ri ma`nisinde, al ekinshi mısaldag`ı ju`z so`zi bolsa-sanlıq. :shinshi mısaldag`ı sır so`zi pikir, jasırın pikir ma`nisinde, al to`rtinshi mısaldag`ı sır so`zi bolsa boyaw ma`nisinde qollanılg`an. Sonday-aq besinshi mısaldag`ı at so`zi adamg`a baylanıslı atama bolsa, altınshı mısaldag`ı at so`zi haywanlardın` bir tu`rin an`latadı. A`lbette, bular arasında hesh qanday semantikalıq jaqınlıq joq, al qaraqalpaq tili leksikasının` tariyxıy rawajlanıwı da`wirinde olar fonetikalıq jaqtan tek bir-birine usas kelip g`ana, omonimlik qatarlardı payda etken.

Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwi na`tiyjesinde do`reydi. Bunda so`z tu`birlerine belgili bir qosımtalardın` jalg`anıwı arqalı forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi jag`ınan bir-birine usamaytug`ın so`zler qatarı payda boladı.

Mısalı:


1. Mına so`zdi yadtan shıg`arma haslan,

Jaslıq sag`an beriledi bir reet.




Download 154,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish