Jobasi: I. Kirisiw

So`zdin` ko`p ma`niligi

So`z tiykarınan bir ma`nini bildiredi. Sonlıqtan so`zdin` tiykarg`ı ma`nisin bilip, onı ga`pte ornı menen durıs qollang`an jag`dayda g`ana so`zge jan enip, adamnın` aytajaq oyı janlana tu`sedi. Sebebi, so`zdin` ma`nisi kontekste g`ana ayqınlanıp otıradı. Uzaq da`wirdi o`z basınan o`tkerip kiyatırg`an ana tilimizdegi so`zler o`zinin` tiykarg`ı ma`nisinde de, so`z dizbeginde ko`p ma`nide qollanılıp, so`zdin` o`risi, qollanılıw uqıplılıg`ı ha`r qıylı bolıp, rawajlanıp otıra beredi. Tildegi bunday jag`daylar so`zlerdin` ko`p ma`nililik qubılısın keltirip shıg`aradı. Mısalı, et-etke, sorpa betke (naqıl). Azat kitaptın` birinshi betin ashıwdan-aq burıng`ı oqıg`anları esine tu`se basladı (J.Saparov). Eldin` sheti, jawdın` beti dep jatırmız (M.Da`ribaev). Jer beti ko`m-ko`mbek tu`ske ene basladı. Bul mısallardag`ı «bet» so`zi ha`r bir ga`p ishinde ha`r qıylı ma`nide qollanılıp tur. Birinshi ga`pte – adamnın` beti (ju`zi) ma`nisinde, ekinshi ga`pte – kitaptın` beti ma`nisinde, u`shinshi ga`pte – dushpanlardın` keletug`ın ta`repi ma`nisinde, to`rtinshi ga`pte jerdin` beti (u`sti) ma`nisinde qollanılıp tur.

Ha`r bir so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nisi boladı. So`zdin` o`z aldına jeke turg`anda bildiretug`ın ma`nisi leksikalıq ma`ni boladı. Mısalı, kitap, oqıdı, qızıl, shaqqan ha`m t.b. Bul mısaldag`ı da`slepki kitap – oqıw quralının` atı, oqıdı – bir zattın` ha`reketi, qızıl – zattın` tu`ri, shaqqan – ha`rekettin` belgisi ma`nilerin bildirip tur. Sonlıqtan so`zlerdin` usı bildirip turg`an ma`nileri leksikalıq ma`ni boladı.

Al so`zlerdi toparlarg`a bo`lip, olardın` ha`r bir toparının` bildiretug`ın ma`nisine qaray grammatikalıq ma`nisin anıqlawg`a boladı. Mısalı kitap, qa`lem, sıya, ton, terek usag`an so`zler leksikalıq ko`z-qarastan ha`r qaysısı belgili bir ma`nini bildirse, grammatikalıq jaqtan barlıg`ı bir topardı qurap zattın` atın bildiredi de, so`z shaqabınan atlıq dep ju`ritiledi. Sonday-aq, ga`p ishinde kelgende de so`zler bir-biri menen qarım-qatnasqa tu`sip, olardın` grammatikalıq ma`nisi anıqlana tu`sedi. Solay etip so`zdin` ga`p ishindegi atqaratug`ın xızmetine, o`z-ara qarım-qatnasına ha`m ulıwma grammatikalıq ma`nileri jag`ınan bir tu`rli bolıp keletug`ın so`zlerdin` toparın bildiretug`ın ma`nileri – grammatikalıq ma`ni delinedi. Bir topar so`zlerdin` o`zine ta`n bolg`an ulıwmalıq ma`nisi grammatikalıq ma`ni boladı. Bir so`zde leksikalıq ma`ni de, grammatikalıq ma`ni de bola beredi. Ayırım orınlarda so`zdin` leksikalıq ma`nisinin` o`zgeriwi menen onın` grammatikalıq ma`nisi de o`zgeredi. Mısalı, suw, degen so`z leksikalıq ma`nisi bir zattın` atın bildiredi, atlıq boladı. Suwlı degende so`zdin` ma`nisi o`zgeredi ha`m endi ol kelbetlik bolıp tur (Suwlı ko`l).