Jobasi: I. Kirisiw

Ko`rkem a`debiyattag`ı neologizmler

Ko`rkem a`debiyatta neologizmlerdin` qollanılıw jolları ha`r qıylı. So`zdin` tiykarg`ı ma`nisinen basqa bir neshe qosımsha ma`nige iye bolıw qa`siyeti de bar. Sonlıqtan, ha`r qanday taza so`z waqıt o`tiwi menen ulıwma xalıqlıq xarakterge iye boladı dew lazım.

Mısalg`a «`joldas»` ha`m «`kir»` so`zlerin alayıq:

Joldas so`zinin` tiykarg`ı ma`nisi: dos, joldas, qosımsha ma`nisi – Jer joldası. Mısalı: Jerdin` jasalma joldası. «`Atlı joldas bolar ma arbalı menen? Jaman joldastan tayaq jaqsı»`. «`Jaman joldas jawg`a aldırar»`. «`At – jigittin` joldası»`.

Kir so`zinin` tiykarg`ı ma`nileri:

1) bir na`rsenin` ishine kiriw, o`jirege kir, ol u`yge kirdi;

2) bir na`rsege ag`zalıqqa, xızmetke o`tiw, ol partiyag`a kirdi, xızmetke kir;

3) jası jetiw, jigirmag`a jan`a kirgen;

4) bir jerge batıw, kiriw – attın` tuyag`ı jerge kirdi;

5) ko`mekshi feyil retinde ha`rekettin` tosınnan bolg`anlıg`ın bildiredi, sawashqa kir, kire beris, u`ydin` kire berisinde t.b.

Mısallardan to`mendegidey na`rselerdi ko`riwge boladı: so`zlerdin` ma`nilerinin` bir neshewi ulıwmalıq xarakterge iye bolsa, endi birewleri jan`a g`ana qollanıwg`a enip kiyatırg`an so`zler. Degen menen olardın` barlıg`ı da birinshi etaptı – neologizmlik ma`nini o`z basınan keshiredi.

Bunnan basqa da tildegi diyxan so`zinin` ma`nisin qarastırayıq. Egerde diyxan – burın gedey-diyxan, orta diyxan, miynetkesh diyxan, diyxan ju`riw degen ma`nilerdi an`latsa, ha`zir awıl xojalıg`ında diyxanlar sheshiwshi ku`shke aynaldı. Olar o`z miynetleri menen hu`rmetke bo`lengen.

Tildegi so`zlerdin` jan`a ma`nisi da`slepki waqıtta neologizmlik qa`siyetke iye bolg`an menen, son`ınan ulıwmalıq ma`nige aynaladı.

Juwmaqlaw

Al, leksikologiya tarawında bolsa, bul so`z so`zlik quramnın` birinshi elementi, tuwra ha`m awıspalı ma`nilerinde qollanıla aladı, sinonimlik sın`arlarına iye, tu`pkilikli leksikalıq birlikten ibarat, ku`ndelikli qollanılıw protsessinde belgili bir jag`daylarda tu`rlishe stil`lik te ayrıqshalıqlarg`a iye bolıp keliwi mu`mkin). Leksikalıq birlik retindegi so`zdin` ta`biyatına baylanıslı ulıwma lingvistikalıq problemalar bar. Olardın` qatarına tildin` leksika-semantikalıq ma`nisi tuwralı ma`sele, tillik birliklerdin` ishinde so`zdin` alatug`ın ornı, so`zge ta`n belgiler, so`z benen tu`siniktin` ara qatnası, so`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tu`rleri, so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nilerinin` ara qatnası menen baylanısı ha`m t.b. ma`seleler bar. bular leksikologiya teoriyasının` ulıwma problemaları retinde ulıwma leksikologiyada qaraladı. Al, belgili bir tildin` leksikası ha`m onın` o`zgeshelikleri jeke leksikologiyada qaraladı. Tillerdin` barlıg`ına da ta`n qubılıslar menen zan`lılıqlar du`n`ya ju`zindegi tillerdin` ha`r qaysısında tu`rlishe o`zgeshelik penen ko`riniwi mu`mkin. Mısalı: Do`rendi so`zler so`z jasawdın` belgili bir usılları menen jasalıwı mu`mkin. Affiksler ja`rdeminde, semantikalıq o`zgeris, so`zlerdin` birigiwi t.b. Ulıwma tillerdin` leksikalıq jag`ına ta`n qubılıslar menen ulıwmalıq nızamlıqlar menen tu`sinikler ulıwma leksikologiyada qarastırılsa, leksikalıq qubılıslar ha`m ulıwma zan`lılıqlardın` jeke tillerdin` leksikasında ko`rinis tabıwı ha`m ha`r bir tildin` so`zlik quramı, onın` rawajlanıwı, o`zinshelik ayırmashılıqları jeke leksikologiyada qarastırıladı. Ha`r bir tildin` leksikologiyası ulıwma leksikologiyanın` ulıwma teoriyalıq qag`ıydalarına tiykarlanadı da, belgili bir tildin` leksikasın izertleydi.

Paydalanilg’an a’debiyatlar.

1. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 9-19-betler.

2.Ne`matov H.Rasulov R.O`zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari.–Toshkent,1995,36-54-betler.

3. Hojaev A. Til qurilishining asosiy birliklari yuzasidan mulohazalar //Wzbek tili va adabi§ti, №2, 2005, 45-49-betler.

4. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 22-28-betler.

5. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 9-13-betler.

6. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 114-121-betler.

7. Pirniyazov Q., Pirniyazova A. Qaraqalpaq tilinin` leksikası. -No`kis, 2004, 36-38-betler.

8. Mirtojiev M.M. O`zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi. –Toshkent, 2000, 54-56-betler.

9. Berdimuratov E. Ha`zirgi qaraqalpaq tili. –No`kis, 1994, 33-58-betler.

10. Qa`lenderov M. Qaraqalpaq tilinin` qısqasha sinonimler so`zligi. No`kis, 1990.