Jobasi: I. Kirisiw

Jeke leksikologiya belgili bir tildin` so`zlik quramın shıg`ıwı menen tariyx dawamında rawajlanıwı ko`z-qarasınan seması sol tildin` belgili bir da`wirdegi ko`z-qarasınan qarawı mu`mkin. Usıg`an baylanıslı leksikologiya tariyxıy (diaxroniyalıq) ha`m sıpatlama (sinxroniyalıq) leksikologiya bolıp bo`linedi.

So`zlerdin` ma`nilik ta`repleri – semasiologiyada qaraladı. Semasiologiya so`zlerdin` ma`nilerin ha`m ol ma`nilerdin` o`zgeriw jolların, semantikalıq zan`lılıqlardı izertleytug`ın arnawlı taraw bolıp esaplanadı. Leksikologiyanın` en` baslı tarawı – semasiologiya bolıp tabıladı. Onın` menen baslı leksikologiyanın` birinshi tarawı – onomosiologiya dep ataladı. Onomosiologiya zat yamasa qubılıstın` belgili bir so`z benen atalıwının` sebeplerin qarastıradı. Onomosiologiya zatlar ha`m qubılıslardın` atalıwı, belgileniwi tuwralı ilim. Onomosiologiya birinshi tarawı – onomastika ulıwma atlardı izertlewdi. Ol ekinshi bo`limnen ibarat: antroponimika – adam atların izertleydi. Ekinshisi toponimikanın` izertlew ob`ektisi – geografiyalıq atamalar.

Leksikologiya tildin` so`zlik quramındag`ı quraytug`ın so`zlerdi – leksikalıq birlikler retinde qarastıradı. Tildin` quramına birinshi so`zdin` sinonimi retinde qollanılatug`ın so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar so`z dizbekleri bolg`anı menen ma`nisi jag`ınan jeke so`zler menen ten`, birinshi pu`tin leksikalıq birlik sıpatında qaraladı. Bular frazeologiyalıq so`z dizbekleri. Olardı izertleytug`ın leksikologiyanın` birinshi tarawı – frazeologiya dep ataladı. Frazeologiyada turaqlı so`z dizbeklerinin` tu`rleri, olardın` quramı ha`m qurılısı ha`m jasalıw usılları qaraladı.

Leksema til birligi sıpatında tayar tu`rinde, forması ha`m ma`nilik jaqtan pu`tinlik bolsa, so`z so`ylew birligi bolıp tabıladı, leksemalardın` mug`darı so`z ha`m so`z dizbeklerinde sa`wlelenip, atamalasıp, beyimlesiwi na`tiyjesinde ba`rha ko`beyip baradı. So`z leksemalardın` ha`m so`z jasalıw usıllarının` usaslıq ha`m qon`sılaslıq baylanısları tiykarında anıqlang`an, anıq forma, mazmun ha`m xızmet payda etken ko`rinis bolıp tabıladı. Usıg`an qaray so`ylewde so`zdin` tur ha`m formaların u`yreniw, tilde so`z jasaw u`lgilerin ajıratıw menen, so`z jasalıw u`lgilerinin` mu`mkinshilikleri ha`m o`zgesheliklerin anıqlaw menen ushlasıp ketedi. Til birliklerine sistemalıq jaqtan jantasıw, so`z ha`m leksemanın` parqın anıqlaw til biliminde so`z jasalıw, so`zdin` ma`nilik ha`m du`zilislik tu`rlerin u`yreniw menen de baylanıslı.

Leksema – bul ja`miyet ag`zaları ushın tayar tu`rinde, forma ha`m mazmunnın` biriwinen turatug`ın, grammatikalıq morfemalardı o`zine biriktire alatug`ın morfema tu`ri Leksemanın` sırtqı ta`repi forma, - nomema, al ishki ta`repi, ma`nisi, signifikatı – semema,. «So`z ma`nisin anıqlawda leksemalar sememaların belgilew ushın onı so`zlerden ajıratıp alıp u`yreniw mu`mkin emes».

Qaraqalpaq tilinde so`zler barlıq waqıtta tiykarg`ı tuwra ma`nilerde qollanılıp kele bermeydi. Al, kerisinshe, olar bunnan basqa o`zgergen ma`nide de qollanıla beredi. Biraq barlıq jag`dayda da so`zdin` tuwra ma`nisi onın` basqa ma`nilerin anıqlawda, tekserip ko`riwde o`lshewish bolıp qala beredi.