Jobasi: I. Kirisiw II. Tiyarg`i bo`lim

Tema: Basqariwdin` sho`lkemlesken du`zilisleri. Sho`lkemnin` missiyasi ha`m maqsetlerin basqariw

Jobasi:
I.Kirisiw
II.Tiyarg`i bo`lim
a)Maqsetli basqariwlar
b)Basqariw funksiyalari haqqinda
III.Jumaqlaw
Paydalanilg`an a`debiyatlar

Kirisiw
Ózbekstanda alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalar bazar munasábetlerin

qáliplestirar eken shólkemlerdiń poziciyasın da tupten ózgertip atır. Hár qıylı
múlk, kólemi hám iskerligi hár túrlı bolǵan kárxanalardıń ámeldegi bolıwı jańa
ekonomikalıq, hám huqıqıy munasábetler qáliplesiwine alıp kelip atır. Bul jaǵday
insanlar ortasındaǵı munasábetlerge de ózin tásirin kórsetpekte, olardıń mulkke,
alinip atirgan nátiyje jáne onıń natiyjeliligine bolǵan qarawı tupten ózgerip
barıp atır. Menejmenttiń tiykarǵı ob'ekti xızmetkerler bolǵanlıǵı sebepli,
zamanagóyshólkemdi basqarıw processinde tiykarǵı, itibar xızmetkerler iskerligi,
olardıń óz-ara munasábetleri, mápleri, maqsetke umtılıw jolları zárúrli orın
iyeleydi.Respublikamızda social jóneltirilgen bazar ekonomikasın qáliplestiriw
strategiyasın qabıl etiliwi xalıqtıń, sonday-aq, kárxanalar xızmetkerleriniń
ómirin jaqsılaw, jasaw hám islew sharayatın joqarı dárejege kóteriwdi tiykarǵı
maqsetlerden biri etip belgiledi. Kárxana kóleminde, múlktiń forması hám oǵan
bolǵan munasábetten qaramastan, xızmetkerler nátiyjeli iskerlik kórsetiwi hám
olardıń fizikalıq hám intellektual potencialınan tolıqlaw paydalanıw hám de hár
birshólkem aldına qoyǵan maqsetke erisiw ushın xızmetkerlerdiń basqarıw sistemasın aqılǵa say shólkemlestiriw zárúrli bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń jáhán ekonomikalıq xojalıq sistemasına bekkem
baylanıstırnıp atırǵanlıǵı hám bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótip
atırǵanlıǵı nátiyjesinde xalıq xojalıǵı kóleminde jańa múlk formasındaǵı
kárxanalar, kompaniyalar, firmalar, jámiyetler qáliplesip atırǵanlıǵı munasábeti
menen basqarıwdıń mazmunan jańa túri bolǵan menejmentti úyreniwge bolǵan mútajlik barǵan sayın artıp barıp atır. Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi
Prezident I. A. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı ― " Búgingi kúnniń eń zárúrli
wazıypası turmısımızdıń barlıq tarawlarında, ásirese, basqarıwda, respublika
kóleminde, wálayat, qala, rayon, awıl hám máhellelerdi basqarıwda, tarmaq
buwınların mekeme etıwde, jańasha pikir júritetuǵın, qıyın dámlerde
juwapkershilikti óz moynına ala biletuǵın, turmıs menen hamqadem júriwge
ılayıq, iymanı pák, bilgir, isbilermen adamlardı tabıw, olarǵa isenim bildiriwden
ibarat esaplanadi » degen sózleri búgingi kúnde áhmiyetke iye bolıp atır.
Haqıyqattan da, házirgi kúnde joqarı maman joqarı kásiplik uqıpǵa iye
bolǵan basqarıwshılargina mámleketimiz rawajlanıwın jáhándıń eń rawajlanǵan
mámleketleri qatarına ekonomikalıq tiykarg`a alıp shıǵıwı múmkin.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tárepinen belgilep berilgen 2017-2021
jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı
Háreketler startegiyasi barlıq tarawlardı derlik qamtıp alǵan bolıp, bunıń
nátiyjesinde kóplegen perspektivalı jumıslar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda
2018-jıl ―Aktiv isbilermenlik, innovciyalıq ideyalar hám texnologiyalardı qollap
quwatlaw jılı‖ Mámleket programması joybarı jámiyetshilik talqılawına usınıldı.
Programma joybarı 237 banddan ibarat bolıp, Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń 2017-jıl 22- dekabr kúni Joqarı Jıynalısqa usınıs etken
Murajatnamasida keltirilgen tiykarǵı ideya hám usınıslar hám de 2017-2021
jıllarda Ózbekstan Respublikasın Rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı
boyınsha Háreketler strategiyasında belgilengen tiykarǵı wazıypalardan kelip
shıqqan halda islep shıǵıldı. Bunıń nátiyjesinde jeke sektorda aqshalardan
nátiyjeli paydalanılıp atır. Tarmaqlarda joqarı sapalı ónimler tayarlaw, islep
shıǵarıw ǵárejetlerin kemeytiw hám miynet ónimliligin asırıwdı támiyinlewge
bolǵan qızıǵıwshılıq hám umtılıw talay kúshli bolıp, islep shıǵarıw sebepli
múmkinshiligi barınsha kóp dáramat alıw sıyaqlı sońı finanslıq nátiyjelerge
eriwilayotganini atap ótiw kerek. Sonı taǵı bólek aytıp ótiw kerek, Bul Háreketler
strategiyası boyınsha mámleket programması joybarı jámiyetshilik dodalawları
nátiyjeleri analizi hám kelip túsken usınıslar tiykarında jáne de jetilistirildi.
Bulardıń barlıǵı bazar ekonomikası sharayatında iskerlik júrgizeip atırǵan jeke
kárxanalardıń tiykarǵı maqseti bolıp tabıladı. Kárxanalardı korporativ basqarıw
boyınsha aldıńǵı xalıq aralıq tájiriybeni úyreniw tiykarında aktsiyadorlik
jámiyetleriniń jańa úlgili strukturası islep shıǵıldı hám tastıyıqlandi. Nátiyjede,
zamanagóy korporativ basqarıw sisteması talapların inabatqa alǵan halda, lawazım
hám kásiplerdiń jańa klassifikatori islep shıǵıldı hám tastıyıqlandi, oǵan bazar
ekonomikası talaplarına sáykes keletuǵın kóplegen jańa tiykarlar kirgizildi.
Jámiyeti iskerligi hám ol jaǵdayda xızmetkerlerdi basqarıw usılların qóllaw jaǵdayı.
-Kárxanalarda xızmetkerlerdi basqarıw sistemasınıń teoriyalıq táreplerin úyreniw ;
-Kárxanada xızmetkerlerdi basqarıw usıllardıń mazmun-mánisi hám ózine
tán qásiyetlerin úyreniw;
-Kárxanalarda nátiyjeli basqarıwda shet el tájiriybesin úyrenip shıǵıw ;
- Basqarıw procesi xarakteristikası hám de onıń social
wazıypaların úyreniw;
- Basqarıw processindegi qatnasıwın anıqlama berb beretuǵın
sociallıq-ekonomikalıq iskerlik analizin úyreniw;
-Kárxanada nátiyjeli basqarıwdı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw usılların
úyreniw.
Ózbekstan Respublikası Prizedenti milliy ekonomikanı erkinlestiriw
boyınsha ilgeri súrgen teoriyalıq qarawları, ilimiy qollanbaları, basqarıw
shólkemleri iskerligine tiyisli Prizedent húkimleri hám qararları, sonday-aq,
basqarıw shólkemleriniń funksional wazıypalarınıń ayriqsha qásiyetleri teması maydanınan tikkeley hám tikkeley bolmaǵan shuǵıllanap atırǵan shet el hám
jergilikli ekonomist ilimpazlardıń ilimiy - teoriyalıq qarawları keltirilgen.
Maqset basqarıwdıń xarakteristikası:
Maqset- shaxstıń ózaro tásiri hám baylanısi jarayaninda jóneltirilgen sáy-háreketleri arqalı erisiw kerek bolǵan nátiyjeniń sanalı pikiri.Basqariw hám maqset birlesgen kúshler bolip keledi anıqlıq hám kelisiw ag`zalari hám olardi bekkemlew sadıqlıq hal. Basqarıw sistemasınıń maqsetleri joybarlawdıń baslanǵish noqatı bolıp tabıladı. Mánisin, joybarlaw uzaq múddetli hám ámeldegi jobalarda anıq ańlatpasın tapgan kompaniyanıń maqset hám wazıypaların isleb shıǵıw bolıp tabıladı.
Maqsetler tómendegiler bolıp tabıladı:
Iskerlik kólami boyınsha : global yamasa ulıwma ; jergilikli yamasa jeke.
Muwapıqlıǵı boyınsha : tiyisli (ústin turatuǵın ) hám áhmiyetsiz.
Da`rejesi boyınsha : úlken hám kishi.
Waqıt faktorı boyınsha : strategiyalıq hám taktik.
Basqarıw funktsiyaları boyınsha : shólkemlestiriw, joybarlaw, baqlaw hám muwapıqlastırıw maqsetleri.
Shólkemniń tómen sistemaları boyınsha : ekonomikalıq, texnikalıq, texnologiyalıq, social, sanaat, kommerciya hám basqalar.
Temalar boyınsha : jeke hám gruppa.
Erisiw múmkinshiligi boyınsha : haqıyqıy hám fantastik.
Ierarxiya boyınsha : joqarı, orta, tómengi.

Munasábetler boyınsha : óz-ara tásir etiwshi, bıyparq (neytral ) hám básekiles.

Óz-ara tásir ob'ektine kóre: sırtqı hám ishki.
Iskerlik maqsetleriniń áhmiyeti úlken. Birinshiden, sebebi shólkem tek óz iskerlik maqsetlerin ámelge asıratuǵın qararlardı qabıllawı kerek. Ekinshiden, iskerlik maqsetlerine erisiwge ırkinish beretuǵın bunday iskerliginiń aldın alıw ushın global maqsetti hár bir baslıq hám atqarıwshına etkazish kerek. Bul sistemanıń haqıyqıy jaǵdayın turaqlı túrde gúzetip barıw jáne onı kompaniya aldında turǵan maqset hám wazıypalar menen salıstırıwlawdı talap etedi. Sonday eken, bunnan kelip shıǵadı sistema daǵı hár qanday iskerlik tek eger aqlanadi eger ol óziniń tiykarǵı maqsetine erisiwge úles qossa. Basqasha etip aytqanda, hár qanday shólkem sistema daǵı barlıq iskerlik tek ol jaratılǵan maqsetlerdi ámelge asıratuǵın tárzde islep shıǵilıwı kerek. Menejmenttiń wazıypası maqsetke erisiw bolǵanlıǵı sebepli, onı tuwrı belgilew zárúrli bolıp tabıladı. Eger biz óz aldımızǵa shólkemdi maqsetlerin anıqlamasdan jetilistiriw wazıypasın qóysaq, ol jaǵdayda biz kereksiz funktsiyalardı orınlawdıń jaqsılaw usılların yamasa qaniqarsiz juwmaqlawshı nátiyjelerge erisiwdiń jaqsılaw usılların usınıw qáwpin tuwdıramiz, bul bolsa materiallıq zálel etkazishi múmkin. Tuwrı maqsetti tańlaw hám qáliplestiriw, onı ámelge asırıw procesin basqarıw, sonday-aq erisilgen ámelge asırıw dárejesin bahalaw kórkem óneri anıq maman baslıqtı ajıratıp turadı.
Maqsetler menejerler ushın da, oǵan boysinuwshilar ushın da ulıwma túsiniksiz bolsa, adamlardı basqarıw múmkin emes. Biylew- basqalardı ózlerine túsinikli bolǵan maqsetke erisiwge úndew, olardı óziń tuwrı dep esaplaǵan jumıstı etiwge májbúrlemeslik bolıp esaplanadı.
Iskerlik maqsetlerin anıqlaw - kompaniya iskerligindegi eń zárúrli basqıshlardan biri. Iskerliginiń tabısı iskerlik maqseti qanshellilik tuwrı saylanǵanına, ol qanshellilik anıq qáliplestirilganiga baylanıslı. Maqsettiń nadurıs hám ılaylı qáliplestiriliwi, basqarıw sisteması, eger ol tuwrı islengen sonda da, tolıq nátiyjelililik menen, nátiyjesiz islemewine alıp keledi, sebebi basqarıw apparatınıń umtılıw-háreketleri nadurıs sarplanadı. Túrli shólkemlerde, qaǵıyda jol menende, siz maqsetler kompleksi menen shuǵıllanıwıńız kerek. Hár qanday dárejedegi shólkem basshısınıń wazıypası - shólkem iskerligine tásir etiwshi barlıq túrme-túr faktorlardı esapqa alıw, jaǵdaynı tuwrı bahalaw hám eń jaqsı sheshimlerdi tańlaw.
Geypara jaǵdaylarda, iskerlik maqsetlerin xarakteristikalaw ushın maqsetke erisiw dárejesin bahalawdı qıyınlashtiradigan hám maqsetke erisiw dárejesin bahalaw múmkin bolǵan kriteryalardı tańlawdı talap etetuǵın parametrler kompleksi qollanıladı. Tiykarınan, eger nátiyjelililik maqsetlerine erisiw dárejesin tańlaw yamasa bahalaw kriteryaları bolmasa, islew maqsetleriniń ózi de joq. Shólkemdiń hár bir dárejesinde birpara jeke maqsetler payda boladı hám tek olardıń ulıwmalıǵı málim dárejedegi basqarıwdıń arnawlı bir maqseti retinde kórip shıǵilıwı kerek. Sol sebepli qurıw zárúrshiligi maqset tereki.
" Maqsetler tereki"- ekonomikalıq sistemanıń, programmanıń, rejaning ierarxik principi tiykarında dúzilgen (dárejeler boyınsha bólistirilgen, tártiplengen) maqsetler kompleksi, ol jaǵdayda tómendegiler aytıp ótken: ulıwma maqset (" terek tepasi"); birinshi, ekinshi hám keyingi dárejelerdiń tómen maqsetleri (" terek shaqlari"). " Maqset tereki" atı, dárejeler boyınsha bólistirilgen sxematik tárzde kórsetilgen maqsetler kompleksi sırtqı kórinisi boyınsha teris terekke uqsaslıǵı menen baylanıslı. " Maqset tereki" ga mısal": ulıwma maqset - insannıń azıq-túlikke bolǵan mútajliklerin qandırıw, birinshi dárejeli kishi maqsetler - beloklar, maylar, uglevodlar, vitaminlarga bolǵan mútajlikti qandırıw ; ekinshi dárejeli kishi maqsetler- nan, sút, sariyog ', palız eginleri, mıywe hám basqalarǵa bolǵan mútajlikti qandırıw. Maqsetke erisiw ushın qurallardı tańlaw kompaniya iskerliginiń juwmaqlawshı nátiyjelerine túrli jollar menen tásir etiwshi kóplegen faktorlarǵa baylanıslı. Sonday etip, basqarıw jumısın avtomatlashtirishning texnikalıq quralların tańlaw texnikalıq, ekonomikalıq hám shólkemlestirilgen faktorlardı esapqa alǵan halda ámelge asırılıwı maqsetke muwapıq kórinedi. Eger iskerlik maqseti anıq tańlanbaǵan bolsa, oǵan erisilgenligin bahalaw ushın hesh qanday kriterya bolmasa, kompaniyanıń ámeldegi jumısınıń natiyjeliligin ólshew, strukturalıq bólindiler iskerligin muwapıqlastırıw múmkin emes, anıq shólkemlestiriw ámelde múmkin emes. basqarıw apparatı jumısı jáne onıń natiyjeliligin bahalaw. Maqsetlerdiń uǵımsız qáliplestiriliwi sebepli basqarıw apparatı xızmetkerleri ortasında juwapkershilikti aqılǵa say bólistiriw hám olardıń hár birewiniń jumıs iskerligin bahalaw múmkin emes. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, basqarıw apparatınıń hár bir jumısshısına jetkizilgen iskerlik maqsetleriniń anıq tariypi onıń natiyjeliligin asıradı hám jaqsı motivatsiyaǵa járdem beredi. Shólkemniń maqsetleri sapa hám muǵdarǵa bólinedi. Eger muǵdarlıq maqsetlerdi bir ekvivalentte bahalaw múmkin bolsa, mısalı, pul kórinisinde, jıllarda, tonnalarda hám basqalarda, ol halda sapa maqsetlerin muǵdarlıq kóriniste bahalaw júdá qıyın hám sonday dep atalıwshi usıldan paydalanıwdı talap etedi. ekspert bahalaw usılları ; iskerlik maqsetin tańlaw, maqsetlerdiń ústinligin hám olardıń áhmiyetin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Mısal ushın. Xızmetkerlerdi biznesti bahalawdıń maqsetleri xızmetkerlerdi biznesti bahalaw procesiniń qálegen nátiyjeleri bolıp tabıladı: Xızmetkerlerdiń sapa kórsetkishleriniń lawazım yamasa jumıs jayınıń talaplarına muwapıqlıǵın anıqlaw (tiykarǵı maqset); Xızmetker menen kásiplik, shólkemlestirilgen hám basqa máseleler boyınsha oy-órislerdi ornatıw ; Xızmetkerdiń óz jumısın hám sapa qásiyetlerin bahalawǵa bolǵan mútajliklerin qandırıw.
Maqsetlerdi basqarıw - iskerliginiń múmkin bolǵan nátiyjelerin aldınan kóriw hám olarǵa erisiw jolların joybarlawdı támiyinleytuǵın basqarıw iskerligi usılı. Parıqlaw :
Ápiwayı maqsetli basqarıw ;
Programma -maqsetlerdi basqarıw ;
Normativ basqarıw.
Ápiwayı maqsetti basqarıw - basqarıwshı tárepinen belgilengen múddetler hám juwmaqlawshı maqsetke erisiw mexanizmin anıqlamagan halda islep shıǵıs basqarıw usılı. Ápiwayı maqsetli basqarıw ǵayratkor qararlar qabıllaw múmkinshiligin beredi, lekin maqsetke erisiwdi kepilliklamaydi.
Programmaǵa mólsherlengen basqarıw - basqarıwshı basqarıw maqsetin hám ámelge asırıw mexanizmin, processtiń aralıq bahalarınıń waqıtı hám jaǵdayın islep shıǵıs basqarıw usılı.

Normativ basqarıw - basqarıwshı basqarıwdıń juwmaqlawshı maqsetlerin hám parametrler hám resurslarǵa sheklewlerdi islep shıǵıs basqarıw usılı.

Maqsetlerdi basqarıw - xızmetkerlerdi basqarıw hám bahalaw usılı, ol jaǵdayda: Baslıq hám bo'ysiniwshi birgelikte boysiniwshinin` tiykarǵı maqsetlerin belgileydi; Belgilengen waqıttan keyin menejer maqsetlerdi ámelge asırıw dárejesin bahalaydı.
Funksiya (lot. functio) - kóp mahnoga iye tarQagan sóz bolıp, minnetleme, iskerlik sheńberi, wazıypanı ańlatadı. Bul túsinik barlıq iskerlik túrleri hám bilim tarawlarında paydalanıladı.
Menejment kategoriyasi retinde funksiya bosqariw iskerliginiń zárúrli túri yamasa menejment mánisiniń kórinetuǵın bolıwı tarawı retinde insanlar ortasındaǵı munasábetlerdiń obhektiv zárúr túrin ańlatadı.
Menejment funksiyası bosqariw ta`sirin qáliplestiriwdiń itimallıq tarawı retinde mahlum mashqalanı hal Etiwge tiyisli ilaj - ilajlar hám tasir kórsetiw usılların islep shig`iw hám de olardı orınlaw boyınsha óz-ara baylanisli to'xtawsiz qatti - háreketlerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı. Sonin` ushın funksiya bosqariw procesiniń waqt hám mákanda aniqliqqa, juwmaqlawshı nátiyjelikke iye obeyiktiv zárúr tarawı retinde kóriledi.
Bosqariw procesi - bul bosqariw xızmetkerleri tárepinen social - iqtisadiy sistemanıń maqsedlerine erisiw jolında basqariw principleri, usıl hám quralların qóllaw tiykarında arnawlı texnologiya boyınsha menejment funksiyaların ámelge asırıwdıń óz-ara baylanisli bolǵan qatti - háreketlerdiń úzliksiz izbe - izligi bolıp tabıladı. Menejment funksiyaların biykar etiliwi processli jaqınlaw mánisi sonnan ibarat.
Basqariw teoriyasın islep shiqqan Anri Fayol XX ásirdiń basında tiykargi processtiń bes baslang`ish funksiyaları yamasa elementlerin gruppalaǵan. Bular : aldınan kóriw, shólkemlestiriw, buyrıq beriw, kelisiw, qadaǵalaw funksiyaları bolıp tabıladı.
Menejmenttiń jáhán ámeliyatı hám zamanagóy ádebiyatlardı analiz qılıw sanı kórsetedi, basqariw procesiniń funksional kontseptsiyası keń halda qollanilip, funksiyalardıń quramında bazi bir pariqlar bolıwına Qaramastan, shólkemdi basqariw siklini menejment funksiyalarınıń izbe-izligi retinde aniqlaw tendensiyasi kuzetilgen.
Sistemanıpayda etiwshi faktor retinde menejment funksiyası social – iqtisadiy sistemanıń rawajlanıw sharayatları menen bekkem baylanisli. Sol sebepli, menejment funksiyaları jámiyet rawajlanıwınıń tiykarg`i bosqishi hám maqsetlerine uyqas bolıwı kerek.
Bulardıń barlıǵı menejment funksiyaları mazmunı, mánisi hám paydalanıw sharayatların aniqlastiriwg`a kompleks jaqınlawdı qadag`an etedi. Menejmenttiń process retinde mánisin tiykarǵı funksiyalar kórsetip beredi. Bular : joybarlaw, shólkemlestiriw,
Jumaqlap aytqanda regionlıq tálim sistemasın programmalıq maqsetli basqarıwdıń teoriyalıq tiykarların uzaq múddetli úyreniw menejmenttiń natiyjeliligi innovciyalıq processler tábiyaatınıń social ortalıq, social tártip qásiyetlerine sáykes keliwine baylanıslı degen boljawdı tastıyıqladi. regionnıń tálim maydanı.

Basqarıw sub'ektleri (tálimniń ústin turatuǵın baǵdarların belgileytuǵın jámiyet; bilimlendiriw tarawında óz siyasatina iye bolǵan mámleket; joqarı maman qánigelerdi kútiw jaǵdayında bolǵan islep shıǵarıw ; bilimlendiriw tarawınıń ózi, dıqqattı tartıwdı talap etedi. mámleket; social munasebetlerge kirisiw hám olarda iskerlik kórsetiw waqtında óz mútajliklerin ámelge asırıwdı qáleytuǵın shaxs ) tekǵana múmkin bolǵan strategiyalardıń qarıydarları retinde, bálki social mútajlik sebepli de olardı baslawǵa shaqırıladı. Sonday etip, tálimdi rawajlandırıw mexanizmlerin jumısqa túsiriw hám jumısqa túsiriw aymaqlıq tálim sistemasın rawajlandırıwdıń hasası hám baslanǵısh basqıshı bolıp xızmet etedi. Tálimdiń keyingi rawajlanıwı federal-regionlıq ilimiy hám tálim ǵayratların qollap-quwatlaw hám qollap-quwatlaw boyınsha jámiyetlik-mámleket mexanizmlerin islep shıǵıs mámleket hám jámiyetlik strukturalarıniń birgeliktegi iskerligi menen belgilenedi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. 
   Abazov, F. F. “Tolıq ulıwma orta bilim beriwdiń ústin turatuǵın baǵdarları”
   
2. 
   Avanesov, V. S. “Joqarı tálimde pedagogikalıq qadaǵalawdı ilimiy shólkemlestiriw tiykarları”
   
3. 
   www.ziyonet.uz
   
4. 
   www.ziyo.uz.com