Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı. Kórkem shıǵarmalardıń tili óz aldına arnawlı izertlewdi talap etetuǵın úlken máselelerdiń biri. Házirgi qaraqalpaq til biliminde kórkem shıǵarmalar tilin izertlew boyınsha alıp barılǵan izertlewler az. Ásirese, poeziyalıq shıǵarmalar tilin úyreniw, ondaǵı qollanılǵan sózlerdiń leksika-semantikalıq ózgesheliklerin, tildiń leksikalıq qurallarınıń qollanılıwın arnawlı izertlew hár bir kórkem sóz sheberiniń ózine tán sóz tańlaw sheberligin anıqlawda baslı orındı iyeleydi. Usı tiykarda dóretiwshilerdiń til quralların qollanıwdaǵı sheberligi kórkem ádebiy tilimizdiń rawajlanıwına tásir tiygizedi.

Ǵárezsizlik jıllarında, ásirese búgingi kúnde jámiyetimizdiń barlıq salaları sıyaqlı ilim, bilimlendiriw, xalqımızdıń milliy ádebiyatı, milliy tilimizdiń rawajlanıwına ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Bunıń ayqın dáliyli sıpatında Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 7-fevraldaǵı «Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyası haqqında»ǵı PP-4947-sanlı Pármanı¹, sonday-aq elimiz Prezidentiniń 2017-jıl 20-aprel kúngi «Joqarı bilimlendiriw sisitemasın jáne de rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı 2909-sanlı Qararı² joqarı bilimlendiriw sistemasın túpkilikli tereńlestiriw, mámleketimizdi sociallıq-ekononıikalıq rawajlandırıw baǵdarındaǵı tiykarǵı wazıypalarǵa say, kadrlar tayarlawdıń mazmun hám mánisin tereń qayta kórip shıǵıw, sonday-aq xalıqaralıq standartlar dárejesinde joqarı mamanlıqtaǵı qánigeler tayarlaw, tálim mazmunına, oqıtıw usıllarına túpten ózgerisler kirgiziw zárúrligin payda etti. Sonlıqtan da Ózbekstan Respublikasınıń prezidenti SH.Mirziyoyev shıǵıp sóylewleriniń birinde «Perzentlerimizdi erkin pikirleytuǵın, zamanagóy bilim hám kásip-ónerlerdi tereń iyelegen, kúshli ómirlik tájriybege iye, haqıyqıy watan súygish insanlar etip tárbiyalaw biz ushın bárqulla áhmiyetli másele esaplanadı» – dep aytqan edi.³

Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti İ.A.Karimov tildiń jámiyetlik turmıstaǵı, adam ómirindegi xızmetlerin esapqa alıp: «…ózlikti ańlaw, milliy sana hám oylawdıń dáliyli, áwladlar arasında ruwxıy-aǵartıwshılıq baylanıslılıq til arqalı payda boladı. Barlıq jaqsı pazıyletler insan júregine áwele, ana háyyiwi, ana tiliniń biytákirar gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı esaplanadı»,⁴ – degen pikirdi bildiredi. Bul pikirde tildiń oylaw menen baylanısı, insannıń ruwxıy dúnyasınıń rawajlanıwındaǵı tildiń xızmeti, til hám millet túsinikleri dál anıqlanǵan. Solay eken, hárqanday xalıq, millet wákilleri ushın óz ana tilin rawajlandırıwǵa, jámiyetlik xızmetin keńeytiwge, tazalıǵın saqlawǵa háreket etiwi kerek.

Qaraqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń milliy tili sıpatında xalıq turmısı menen birge rawajlanıp, búgin óziniń jetilisken ádebiy til normalarına, keń stilistikalıq múmkinshiliklerine iye boldı. Onıń seslik dúzilisin, sózlik quramın, grammatikalıq qurılısın, tariyxın, dialektlik sistemasın úyreniw boyınsha kóp izertlewler alıp barıldı.

Búgingi kúni qaraqalpaq til bilimi tyurkologiyada belgili orınǵa iye boldı. Biraq jetiskenlikler menen bir qatarda qaraqalpaq til biliminde ele arnawlı izertlenbegen máseleler de bar. Solardıń biri retinde qaraqalpaq tilindegi ritorikalıq soraw gáplerdi kórsetiw múmkin. Til – jámiyetlik qubılıs. Jámiyetlik qubılıstaǵı mádeniy, siyasiy, ekononıikalıq hám t.b. ózgerisler menen jańalıqlar tilde, birinshi gezekte onıń sózlik quramında óz kórinisin tabadı.