|
Kurs jumısımız qurılısı: Kurs jumısımızdıń kólemi 30 betten ibarat bolıp, Times New Ronıan shriftinde 1,5 interval aralıǵında terildi. Jumıstıń ulıwma qurılısı “Kirisiw”, “Tiykarǵı bólim”, “Juwmaq”, “Paydalanılǵan ádebiyatlar” bólimlerinen ibarat.
Temanıń izertleniw jaǵdayı
Tilewbergen Jumamuratov qaraqalpaq xalqınıń poeziyasın ideyalıq, mazmunlıq hám formalıq jaqtan rawajlandırǵan shayır. Onıń poeziyaqlıq shıǵarmaları tereń mazmunlılıǵı menen ajıralıp turadı. Ol dóretpelerinde tildiń barlıq kórkem ózgesheliklerinen sheber paydalanǵan. Onń shıǵarmalarınıń qunlılıǵınıń sebebi shayırdıń ilahiy shayırlıq talantı menen qosa tereń bilimliliginde dep kórsetiw múmkin. Bul haqqında sınshı Q.Sultanov: «Bir ilimpaz, bir tilshi, ádebiyatshı qaraqalpaq tilin qansha dárejede tereń bilemen dese de, T.Jumamuratovtay biliwi múmkin emes. Bunı ayrıqsha belgilep ótiw kerek »- degen ilimiy sın pikirin bildirgen.
Qaratpalar házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde hár túrli stillerde – kórkem ádebiyat hám publicistikada,awızeki sóylewde, kúndelik ǵazeta betlerinde jiyi ushırasadı. Máselen: házirgi ádebiy tilde Diyqan jer suwǵar! Sıyaqlı úndew gáplerde, uranlarda, shaqırıqlarda hám shıǵıp sóylewlerde qollanıladı.
Qaratpa aǵzalar sońǵı dáwirlerde bir qatar ilimpazlar tárepinen izertlendi. Ásirese, rus ilimpazları tárepinen izertlengen jumıslar hám pikirker itibarǵa ılayıq.
Rus tili hám tyurkologiyalıq ádebiyatlarda qaratpalar ádewir waqıttan berli sintaksislik kategoriya retinde qaralıq kiyatır. Bul sintaksislik kategoriya F.I.Buslaevtıń “Историческая грамматика русского языка” degen miynetinen baslap házirge deyin kópshilik grammatikalıq ádebiyatlarda“ gáp aǵzaları menen grammatikalıq baylanısı joq sózler” gruppasına kirgizilip, gáp aǵzası dep esaplanbaydı.
Rus til biliminde qaratpa aǵzalar tuwralı ilimpazlarda bir qatar pikirler payda boldı. Mısalı, A.G.Rudnev qaratpalardı ózine tán grammatikalıq mánisine, morfologiyalıq belgisine qaray ayrıqsha gáp aǵzası dep esaplaydı. Sonday-aq, qaratpa sózler A.T.Abramov hám E.V.Krotevichtiń miynetlerinde de “ayrıqsha gáp aǵzası” yamasa “joldaslıq aǵza” dep qaraladı.5
50-jıllardıń II yarımı hám 60-jıllardıń ishinde basılıp shıqqan bir qatar ilimiy miynetlerde kiris hám qaratpa sózlerdi gáp aǵzası dep qaraw yamasa gáp aǵzasına bir qansha jaqınlıq táreplerin sóz etiw sıyaqlı máseleler sóz etildi. Mısalı, A.N.Kononovtıń «Грамматика современного турецкого литературного языка» degen miynetinde “kiris sózler” “gáptiń kiris aǵzaları” termini menen qollanıladı, al qaratpalar gáp aǵzası dep anıq kórsetilmegen menen gáp aǵzaları toparında qaraydı. Sonday-aq, M.B.Balaqaevtıń miynetinde de qaratpa, kiris hám tańlaq sózlerdiń gáptiń quramında onıń eń áhmiyetli bólegi ekenligi hám gáptiń mazmuniń tolıqtırıp, modallıq mánilerdi bildiretuǵınlıǵı sóz etiledi. Ásirese, túrkiy tillerinde bul sintaksislik kategoriyalardı gáp aǵzası dep esaplaw 60-jıllardıń ishinde basılıp shıqqan ayırım miynetlerde ayqın kórinedi. Máselen, M.Z.Zakiev, A.R.Sayfullaevtıń miynetlerinde hám “Hózirgi ózbek adabiy tili” (II,sintaksis,1966) kitabında qaratpa sózler belgili gáp aǵzası retinde qaraladı6.
M.Z.Zakiev “Qaratpalardıń mánilik jaqtan gáp penen orǵanikalıq baylanısta keletuǵın, modallıq qatnas bildiriwshi gáptiń tolıq aǵzası bola aladı” – dep esaplaydı. A.R.Sayfullaev bul tuwralı A.G.Rudnevtıń pikirin quwatlaydı. Yaǵnıy, ”Qaratpalar gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları menen muwapıqlasıw arqalı baylanısqa kiredi. Usı sıyaqlı ózgesheligin esapqa alıp,olardı gáp aǵzası dep qaraw múmkin Qaratpalar ulıwma gáp aǵzaları menen grammatikalıq jaqtan baylanıspaǵan aǵza – “gáptiń úshinshi dárejeli aǵzaları” dep júritilse maqsetke muwapıq bolar edi” – degen pikirge keledi.
Qaraqalpaq tilinde qaratpa sózler mektep grammatiklarında sóz etilgen. Onnan sońǵı jılları dúzilgen “Qaraqalpaq tili” sabaqlıǵında hám geypara izertlewlerde bul sintaksislik kategoriya “Qaratpalar” termini menen qollanıladı hám gáptiń quramına kiretuǵın,gáptiń ulıwma mazmunına yamasa onıń bir aǵzasına qatnası bar gáp aǵzası qatarında qaraladı.
Qaraqalpaq til biliminde qaratpa hám kiris aǵzalardıń izertleniwi boyınsha tilshi ilimpaz M.Dáwletovtıń xızmetleri úlken. Ilimpaz bul tuwralı óziniń “Házirgi qaraqalpaq tilinde qospalanǵan jay gápler” (Nókis, 1976) miynetinde keń túrde sóz etedi. Ilimiy miynettiń IV-V baplarında kiris aǵza, kiritpe gápler, qaratpa aǵzalardıń úyreniliw tarıyxı, bildiriliwi, mánileri haqqında tolıq maǵlıwmatlar keltirip ótilgen.
Biz bul jumısımızda tiykarınan shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında qollanılǵan qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı hám xızmetine toqtawdı maqul kórdik.
Hár bir kórkem sóz sheberi óz dóretiwshiligi menen ana tilimizdiń bayıp rawajlanıwına belgili dárejede úles qosadı. Shayır T.Jumamuratov óz dóretpeleri arqalı milliy ádebiy tilimizdiń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan qaraqalpaq ádebiyatındaǵı belgili sóz sheberleriniń biri, tákirarlanbas talant iyesi.
Hár bir kórkem sóz sheberi óz ana tiliniń sózlik qorınıń ǵana bayıwına emes, óz oqıwshılarınıń til baylıǵınıń artıwına da tásir etedi. Shayır T.Jumamuratovtıń poeziyalıq shıǵarmaların oqıǵan hár bir adam tek ruwxıy dúnyasın ǵana emes, sózlik qorın da bayıtadı. Sebebi, kórkem shıǵarmanı oqıǵan -hár bir adam onnan ruwxıy lázzet alıw menen birge kóp nárselerdi úyrenedi.
Óziniń shıǵarmaları arqalı Watanǵa, tuwılǵan jerge bolǵan sheksiz súyispenshilikti, insanlar arasındaǵı pák muxabbattı, mehir-múriwbetti, joqarı adamgershilikti, sabır-taqatlılıqtı, keń peyillikti, keshirimlilikti, aǵla páziyletlerdi shıǵarmaları arqalı óz oqıwshılarına da sińdiriwge talpınatuǵın shayır T.Jumamuratovtıń shıǵarmalarınıń til sheberligi arnawlı izertlewge ılayıq dep oylaymız. Qaraqalpaq ádebiyatında qálem terbetip kiyatırǵan sóz sheberleri arasında T.Jumamuratovtıń heshkim menen salıstırıp bolmaytuǵın, heshkimge usamaytuǵın óz hawazı, óz jolı bar. Onıń shıǵarmaları ádebiyatshılar tárepinen birqansha izertlendi. Al, jazıwshınıń shıǵarmalarınıń til ózgesheligi máselesi boyınsha búgingi kúnde jas tilshilerimiz, ilim ǵayratkerleri tárepinen izertlew jumısları alıp barılmaqta.
Do'stlaringiz bilan baham: |
