Jobas I tarbiya insan shaxsin qaliplestiriwshi protsess

Tarbiyada milliy ham uliwma insaniyliq qadiriyatlardin ustem-liligi printsipi.
Oqiwshilarda milliy ham uliwma insaniyliq qadiriyatlar menen xalqimizdin bay madeniy miyraslari menen tamiynlew xailq pedagogikasi dasturlerine suyengen xalda is koriw maqsetke muuapiq boladi.
Orta Aziya xaliqlarinin madeniy miyrasin uyreniwde ham rawaj-landiriwda milliy ozgesheliqleri, ruwxiy qasiyetleri esapka alinip xaliq pedagogikasi dasturlerine suyengen xalda is koriw maqsetke muuapiq boladi. Insaniyat jamiytten muxabbat, tabiyat bayliqlari, madeniy esteliqlerdi saqlaw islerine itibar karatiw lazim.
Xaliq pedagogikasin bala tarbiyasindagi bay tajiriybeleri turmisqa toligi menen engizilgenligi, ulli danishpanlardin pedagogikaliq koz-qaraslari,urp-adetler, bay dasturlerin turmisqa engizilmegenligi tarbiyada turli milletlerdin juzege keliwine sebepshi boladi.
Xalqimizdin kop asirliq qadiriyatlardin, ulken ham boy madeniy miyraslarin teren bilmesten, milliy ozligin anlaw milliy maqtanish sezimin karar taptiriw mumkin. Ozbek xalqi kop asirliq tariyxiy rawajlaniwinda bay madeniyati jaratti. Ol jaratqan bayliqlar jaslar tarbiyasinda ahmiyetli qural bolip xizmet etedi.
Ismayl al Buhariy, al Xorezmiy, Beruniy, Farabiy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xas xajib. Axmed Yugnakiy, Sa`diy Sheraziy, Axmet Yas-sauiy, Nawayi, Berdaq, Ajiniyaz h.t.b. ulli danishpanlardin doretpeleri arqali oqiwshilar gozzalliq, adep ikramliliq, baxit insan, pakliq, sabir takat, mexir muxabbat, ata-anani hurmetlew qagiydalari haqqinda ken magliwmatqa iye boladi. Insaniyliq oz gezeginde insannin en jaqsi adep ikramliliq qasiytelerinin, yagniy adamlar ara-sinda oz ara jaqsi qarim qatnasta boliw, dosliq, ata-anaga sadiqliq, miynet suygishliq, siyaqli pyziyletlerdi qamtiydi. Ata baba-larimiz balalarda jaslayinan sol gozzal paziyletlerdi amelge asiriwga ahmiyet berip kelgen.
Tarbiyada izbe izliq, sistemaliliq tarbiyaliq tasirlerdin uzliksizligi printsipi.
Tarbiya isinde izbe izliq bolgani jaqsi. Tarbiyashi daslep bala-lardan bir narseni talap etip, son ozinin bul talaplardi umitip qoysa, yaki ozi bul talapqa qolaysiz is tutsa, bul jagday tarbiyaga juda jaman tasir etedi. Pedagog har qanday tarbiyaliq isti uyimlastiriwdi balalarga uade etip, oni esten shigarip qoysa oqiwshilar bunday oqitiwshiga isenbey qoyadi. Har bir pedagogtin isi menen sozi bir boliwi tiyis. Balalarga birden juda kop talap ham qagiydalardi beriw mumkin emes. Balalarga tarbiya ham talim beriwde uzliksiz ham sistemaliqqa say islew kerek.
Hamme tarbiyashilar oqiwshiga bolgan munasibetlerinde bir birine qarsi harektte bolmaui, bir qiyli jeke talap qoyiwi shart. Tarbiyaliq iste bunda izbe-izliqke tasir korsetiwde izbe-izliqke karap is tutiw problemani daslepkishe erisiwdin dauam ettiriw ham bir qiyli talap koyiw natiyjege erisiwdin en ahmietli shartlerinen biri. Oqitiwshilar arasin-da da talaptin bir qiyliligi barkulla tamiyn-lene bermeydi. Tarbiya uzaq muddetli kuramali protsess bolip onda ata-ana, oqitiwshi jamaatliq ham basqalar qatnasadi. Sol sebepli olardin isinde izbe izliliq ham dauamliliq boliwina, oqiwshilardin tarbiyalanganliliq darejesin, tarbiya metodlari ham formalarin oz uaqtinda aniqlap aliw juda ahmiyteli. Bul nizam tarbiya isinde tarbiyani amelge asiratugin barliq (sem`ya, mektep, oqiwshilar ham jaslar sholkemleri, mek-tepten tisqari tarbiya mekemeleri h.t.b.) birge-liqte is koriwdi kozde tutadi. Sebebi tarbiyaliq tasirdegi sistemaliliq tek jaslardi gana emes, al jamaattin barliq qatlamlarin kamtiwi tiyis.
Tarbiyalaw protsessinin nizamliliqlari.
Har bir istin ozine say malim bir nizam qagiydalari bolganin-day, bala tarbiyasinin ham ozine say bir katar zarur nizam qagiydala-ri bar, olarga amel qiliw, tarbiya isisnin natiyjeli boiwin taminleydi.
Usi nizamga tiykarlanip har bir pedagog oz isine juwapkershiliq penen qarawi tiyis. Oqitiwshi oz oqiwshilarina tarbiya protsesslerin uyretiwi ulkenler menen qarim qatnas olarga degen hurmet, adep ikramli boliw, aqiliy, paziyletlerge iye boliw haqqindagi tarbiyaliqin tusinikler boyinsha jumis alip bariwi tiyis.
Usi nizamga tiykarlanip har bir pedagog oz isino juwapkershiliq penen qarawi tiyis. Oqitiwshi oz oqiwshilarina tarbiya protseslerin uyretiwi ulkenler menen karim qatnas, olarga degen hurmet tarbiyaliq tusinikler boyinsha jumis alip bariwi tiyis.
Ulkenlerdi hurmet etiwdi, olarga mexribanliq korsetiw insannin en jaqsi paziyletlerinen esaplanadi.
Har bir pedagogtin tarbiyashinin oqiwshilar menen karim qatnasta sozi menen isi bir boliwi kerek. Har bir tarbiyashi ushin bul printsip nizam sipatinda tan aliniwi shart. Pedagog oqiwshilarga hadden tis joqari talapshan ham katti kol boliwi ham kerisinshe balalarga bos karim qatnas etiwde bolmaydi. Tarbiya protsesinde bala-larga oqitiwshilar ata analari ham jaslar sholkemleri ham de barshe jamiyetshiliq tarepinen bir qiyli talap boliwin yagniy talapta birliq boliwin tamiyn etiliwi zarur.
Demek oqiwshilarga hurmet penen qaraw oqiwshilardin kushine, imkaniyatlarina isenim menen karaw tarbiya protsesinin jaqsi alip bariwina jardem beredi.
Balalardin ulkenler menen karim qatnasi (oqiw, sabaq tayarlaw, soylesiwler) esaplanadi. Jas uaqittagi karim qatnas balanin ozin ham joldaslarin biliwdin ahmiyetli kurali bolip xizmet etedi. Balalar karim qatnasti biliw arqali jamaat arasinda belgili orindi iyeleydi. Kishi jastagi oqiwshilarda bir ozi boliw ushin emes, al hamme menen birge boliwga talpiniwdin kusheyiwi korinedi. Jamaatte birliqtegi jamiyteliq paydali is protsesinde payda bolatugin karim qatnassinda balalardin jamiyetliq taniliwga umtiliwshiligi qaliplesedi.
Xizmet. Xizmettin tiykari miynet bolip esaplanadi. Adam miynet sub`ekti retinde miynet protsesinde biliwge ham karim qatnas jasawga qaliplesip, haqiyqatliqti ilimiy mengeredi, qizigiwshiliq sezimi oyanadi, jana talaplar payda boladi.
Miynettin ayriqsha turine oqiw miyneti jatadi. Oqiw miynetinin tiykarinda en qiyin turi aqil miyneti jatadi. Bilim, uqip ham konlik-pelerdi iyelew tek gana oqiw protsesinde juzege kelmey oyin ham miynet protsesinde de juzege keledi. Biraq oqiw gana otkinshi emes, al sistemalasqan bilim beredi, basqa ob`ektlerdin arasindagi biliw uqipliligin predmetlerdi anaw yamasa minaw kategoriyasina jatkariw, oni sozbe soz, grafikali yamasa tayar ulgiler turinde yadqa tusiriw uqibin, oni oqiwga saykes, yamasa jana turmis situatsiyalarinin shartlerinde qollana biliw uqipliligin payda etedi.
Balalar mektepke oqiwga, janani biliw tilegi ozlerinin bilimge qizigiwshiligi menen keledi. Sonin ushin olarda bilimge qizigiwshiliq oqiwga shintlap, jamiyetliq miynet ahmiyeti qatnasi menen tigiz baylanis-qan. Kishi jastagi oqiwshinin erk kushin, aqil intasin, qiyinshiliqti jeniw uqipliligin talap etetugin bilim ulken qizigiwshiliq payda etedi ham mektepke shekemgi tiptegi miyneti az da bolsa oqiw jumisinin turlerin eske tusiredi.
Balalardin miynetke unamsiz qatnasin basqa sebepler keltirip shigaradi. Bugan sem`ya tarbiyasinin naduris ulgisi miynet juumagina qizigiw, biraq balalardin praktikaliq miynet protsesindegi qiyinshiliqlardi jeniwge uqipsizligi, miynet protsesinde qizigiwshiligi biraq bir ham sol zeriktire-tugin hareketlerdi kayta-kayta takirarlawdi talap etetugin zarurli uqip ham konlikpelerdi iyelewdi qalewi h.t.b. kiredi. Bul qarama qarsiliqlardi jeniw eger mugallim oqiwshilardi miynet xizmetine aktiv qatnastirsa, oni tarbiyalawdin jetekshi qurali retinde duris sholkemlestirse mumkin boladi.
Islengen analizge takirarlanip tarbiyalaw protsecsinin en negizgi nizam-liqlarinin birin qisqasha tusindiriw mumkin. Onin natiyjeliligi karim-qatnasiq oblastina ham konkret xizmet oblastina baylanisatugin karim qatnasti kalayinsha maqsetke muuapiq sholkemlestire aliwga karay aniqlanadi. Birinshi gruppaga jamiyetliq siyasiy, adep ikramliq, xuqiq qatnasiqlari, adamlar araliq, kollektiv araliq ham kollektiv ishi araliq qatnasiqlar sistemasi kiredi. Ekinshi gruppa oqiwga jamiyetliq paydali miynetke har turli tvorchestvoliq haueskerliqke, fizkul`tura ham sportqa keuil koteriw ham usigan karim qatnaslar sistemani kuraydi «qarim qatnasiq qatnas» ham «qat-nas» ham «karim qatnasliq miynet» sistemalari bir biri menen bekkem baylanisip, qatnasiq miynetten tis ham karama karsi boliwi mumkin emes.
Tarbiyalaw. Bul balaga qanday hareketli islewge boladi dep korsetpe beriw degendi anlatpaydi. Tarbiyalaniwshinin bul hareketlerdin jamiyetliq mazmu-nin biliwine erisiw, onda jamiyetliq yamasa duris minez quliqtin jeke bahasina isenimdi payda etiwi lazim.
Isendiriw-bul minez kuliqtin ham miynettin sonday joqari darejede juumaqlastirilgan dalili (motivi) bolip, insan oni usi uaqitta basshiliqqa aladi ham onnan omirliq programmasinin keleshegin belgileydi. Solay etip basqa nizamliliq tarbiyalaw protsescinin natiyjeliligi qansha joqari bolsa, onda ol jeke adamnin talap daliller kolemin bayitadi ham kayta ozgertedi, onin intelektual` ham sezim erk aktivligin kuraydi.
Qiliq ham hareketler insan adamgershiliginin negizgi manisi bolip esaplanadi. Balanin qiligi ham hareketi olar oni bir neshshe ret islese, kop martebe takirarlaw olar ushin harakterli boladi, Oqiwshini miynet suygishliq mapine ham ahmiyetine qalegenshe isendiriw mumkin, eger bala ozinde miynettin tasirin sezbese, miynet tasirinen ham quuaniwdi bastan keshirmese natiyje bermeydi. Adam har turli miyntte tvorchestvoliq sanali miynette, osedi ham martliq qaliplesedi.
Sonin ushinda tarbiyalaw jumisinin, xaqiqiy mazmuni tek gana balalar menen soylesiwden gana emes, al tirishiligin sholkemlesti-riwden ibarat. A.S.Maqarenko tarbiyalaw jumisi hammesinen burin sholkemlestiriwshi jumis dep jazdi. Minez quliq konlikpe ham adetleri bul adamnin hareket ham isinin turaqli formasi bolip, ogan tiyislilerden, zarurliqtin, jagimsizliqtin payda boliwina, al geyde tap azapli sezimge kanaatlanbau payda etedi. Iygiliqli adet bul adamnin adep ikramliq bayligi. Adet insannin ele ozinin ozgesheliginen emes, biraq ol belgili bir jagdaylarda payda boliwi mumkin.