Joba: Quramında efir maylar bolǵan dárilik ósimlikler hám ónimler

Almurt yamasa nashvati. Bul miyweli terek tábiy aspirin esaplanadı. Nashvati mayi massaj ushın eń qolay qural. Bulshıq et hám buwinlardag’i awrıwlarǵa jaqsı járdem beredi. Bunnan tısqarı, bul maydan bas penen awrıwında da paydalanıw múmkin.



Láwenta. Depressiyaga túsken payıtlarıńız gulbozoridan láwenta satıp alın! Onıń jaǵımlı iyisi sizdi tushkunlikdan qutıltıradı. Láwenta efir mayi da tap sonday shıpabaxsh ózgeshelikke iye.



Kedr. Kedr mayı menen bulshıq et hám bo'g'imlardagi awrıwlardan qutılıń. Ol stress hám uyqısızlıqta da unamlı nátiyje beredi.

Bergamot. Bergamot da joqarıdaǵı efir mayları sıyaqlı jaǵımlı iyiske iye. Bergamot moyi ekzema hám psoriaz keselligine shalınǵan awırıwlarǵa usınıs etiledi.

Ladan. Bul efir mayi aldinnan ataqlı. Ladan immunitetti kóteriw hám tınıshlantırıw ózgeshelikine iye.

Efir mayi dep, ósimliklerden suw puwi járdeminde aydap alınatuǵın, ayriqsha iyisi hám mazag’a iye bolǵan ushiwshan organikalıq elementler qospasına aytıladı.

Jaǵımlı iyisli ósimlikler hám olardan alınatuǵın birqansha ónimler (quramında efir moyi bolǵan ósimliklerden aling’an xosh iyisli suw, smolalar hám efir maylar ) áyyemgiden málim. Adamlar bul ónimlerden túrli keselliklerdi emlewde, awqat tayarlawda keń paydalanıp kelgenler. Orta ásirlerde arablar ósimliklerden efir mayların suw menen aydap alıw hám olardı suwdan ajıratıw usılların jaqsı biler edi.

XVIII ásirden baslap efir maylarınıń ózgeshelikleri hám strukturalıq bólegi úyrenile baslanǵan bolsada, bul tarawdaǵı jumıslar XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX ásir baslarında, ásirese, háwij aladı.

A. M. Butlerov hám A. N. Reformatskiy (Rossiya ), Gildemeyster hám Gofman (Germaniya ), Ye Vagner jáne onıń shákirtleri (Polsha ) hám basqa ataqlı ilimpazlar efir mayların úyreniwge úlken úles qosti.

Efir mayları quramın úyreniwde, quramında efir mayi bolǵan ósimliklerdi izlep tabıwda hámde shet mámleketlerden keltirilgen efir maylı ósimliklerdi ósiriwde B. N. Rutovskiy, G. V. Pigulevskiy, I. P. Sukervanik, N. G. Kiryalov, E. Vulf, V. I. Nilov, S. N. Kudryashov, M. I. Goryaev sıyaqlı ilimpazlar hám olardıń shákirtlerin xızmeti úlken.

Ósimlikler dúnyasında efir mayları keń tarqalǵan. Anıqlanǵan maǵlıwmatlarǵa qarag’anda jer sharınıń florasındaǵı ósimliklerden shama menen 2500 den artıq túri quramında efir mayi boladı. Sonnan 77 shańaraqqa kiretuǵın 1050 den artıq ósimlik túri burınǵı birlespe aymaǵında ósedi. Ásirese: yasnotka siyaqlilar — Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatae), selder siyaqlilar — Apiaceae (qasnaqguldoshlar — Umbelliferae), astra siyaqlilar — Asteraceae (quramalıguldoshlar — Compositae), soralas siyaqlilar — Chenopodiaceae, arsha aǵash siyaqlilar (sarvindoshlar) — Cupressaceae, mirta siyaqlilar — Myrtaceae, ruta siyaqlilar — Rutaceae, ra'nogul siyaqlilar — Rosaceae hám basqa shańaraqlardıń wákilleri efir mayina bay.

Quramında efir mayi bolǵan ósimlikler, tiykarınan, Ukraina, Moldova, Gruziya, Tadjikistan, Kirgizstan respublikalarında, Arqa Kavkaz, Qrim, voronej wálayatlarında kóplegen o'stiriledi.

Ósimliklerdiń derlik barlıq shólkemlerinde efir mayi boladı. Ol gúl, mıywe, japıraq hám jer asti shólkemlerinde hám de ósimliktiń jer ústki bóleginde toplandı. Geyde bir ósimliktiń túrli shólkemlerinde quramı tárepinen túrlishe bolǵan efir mayları bolıwı múmkin. Mısalı, pomeranes penentereki bargidan, gulidan, pıspegen miywesinen hám pısken mıywesi qabıqınan quramı túrlishe bolǵan 4 qıylı efir mayi alınadı.

Efir moyining muǵdarı ósimliklerde 0,001-20 procent bolıwı múmkin. Bul maydin’ muǵdarı hám strukturalıq bólegi ósimliktiń ósiw ornına, rawajlanıw dáwirine, jasına hám de sortına qaray ózgerip turadı. Túrli ósimliklerde efir mayinin’ kóp mug’darda toplanıwı túrli waqıtlarǵa tuwrı keledi. Ádetde ósimlikler gúllew, geyparaları ǵumshalaw dáwirinde yamasa bunnan da ertelew efir mayların maksimal muǵdarda toplaydı. Efir mayiniń ósimlik quramında kóp yamasa kem muǵdarda toplanıwı hawa temperaturasına hám ızǵarlıǵına, topıraq ızǵarlıǵına hámde jerdegi mineral elementlardıń kóp yamasa ózligine baylanıslı.

Ádetde hawa temperaturası kóterile baslaǵan tárepke ósimlik quramında efir mayları kóbirek sintezlenedi hám kerisinshe, hawa ızǵarlıǵı kóbeyiwi menen bul birikpeler muǵdarı azayıp baradı. Topıraqtaǵı ızǵarlıqtıń orta dárejeden kóp yamasa kem bolıwı ósimlik quramında efir maylarınıń azayıwına alıp keledi. Usınıń menen bir qatarda qurǵaqlıq birpara ósimliklerde efir maylarınıń kóp toplanıwına baslawshı boladı.

Mineral elementlardan, mısalı, kaliy kationijva PO4 anioni rozmarin quramında efir moyining kóp toplanıwına jaqsı tásir kórsetedi.

Ádetde qubla rayonlardıń florası arqa rayonlardagina salıstırǵanda efir mayi saqlawshı túrlerge bay. Sol sharayatta ósetuǵın ósimliklerdiń efir maylarınıń iyisi kóbirek jaǵımlı, strukturalıq bólegi de quramalılaw boladı.

Efir maylarınıń ósimlikler turmısı ushın áhmiyeti sol waqıtqa shekem tolıq anıqlanbaǵan. Birpara ilimpazlar efir mayları hám smolalar ósimliklerdi túrli keselliklerden, zıyankeslerden, shırıwdan hám de záhárleniwden saqlaw wazıypasın oteydi, dep shama menen oylaadılar. Birpara teoriyalerde bolsa efir mayları shıbın-shirkeylerdi tartadı hám ósimlik gulleriniń shańlanıwına járdem beredi dep ataladı. Bunnan tısqarı, efir mayları ósimlik shıǵındısı yamasa rezerv awqat statyası bolıp xızmet etedi, dep da esaplanadı.

Tindal efir mayları ósimliklerdi kúndiz qattı qızıp ketiwden, tunde bolsa qattı suwiwdan saqlaydı hám de to'qimalardag’i suw puwlanıwın tártipke salıp turadı, dep pikir júrgizedi. Joqarıdaǵı teoriyalar tuwrı bolsada, efir mayların ósimliklerde tek sol maqsetler ushın ǵana xızmet etedi, deyiw qáte bo'lar edi. Efir mayları basqa biologiyalıq aktiv elementlar sıyaqlı ósimlikler toqımasında bolatuǵın elementler almasiniwi processinde aktiv qatnasadi degan pikirler keyingi waqıtlarda túrli ilimpazlar tárepinen kóp keltirilmekde.

Efir maylarınıń muǵdarı hám quramı ósimliktiń ósiw dáwirinde mudami ózgerip turadı. Ósimlikte aldin ápiwayı birikpeler sintez bolg’an bolsa, keyinrek júz berip atırǵan ózgerisler (unish, ǵumsha payda etiw, gúllew, mıywe tugish hám basqalar ) ge qaray efir mayining quramı ózgeredi hám vegetatsiya dáwirdiń aqırında jáne de quramalılasqan komponentler payda boladı. Kóbinese ósimliktiń qarmaqtası dáwirinde may quramında oksidlengen bólimler jıynaladı. Joqarıda keltirilgen dáliller ósimliklerdegi efir maylarınıń fiziologikalıq áhmiyetin anıqlawda úlken áhmiyetke iye.

Efir mayları ósimlik toqımalarında may óndiriwshi hám saqlawshı arnawlı shólkemlerinde toplandı. Erkin halda ushraytuǵın efir maylarınan tısqarı glikozidlar quramına kiretuǵın efir mayları da bar. Olar glikozidlar bóleklengendagina erkin halda ajralıp shıǵadı. Bunday glikozidlar toqımalardıń kletka shirasida boladı.

Efir mayların óndiriwshi hám saqlawshı organlar, tiykarınan, eki gruppaǵa bolinadi: