…jámáátshilikke tiykarlanǵan túrleri payda bolıwına alıp keldi. Onıń tómendegi unamlı tárepleri ámeldegi

7. 3. Blokcheyn texnologiyaları hám smart shártnamalar
Endi blokcheynlardiń mánisi hám ámeliy-ekonomikalıq áhmiyeti haqqında da taǵı azmaz toqtalıp ótemiz. Kóbinese “Blokcheyn — maǵliwmatlardi saqlaw ushin bólistirilgen reyestr (dizim)... ” dep tusintiriledi. Bul túsindirmeni bir neshe ret esitken, biraq hesh nárseni tusinbegen bolıwıńız múmkin. Sol sebepli bul termindiń klassik mánisin keltirip ótemiz: Blokcheyn — bul bir-biri menen internet arqalı baylanısqan kóplegen kompyuterlerde bir waqtıniń ózinde saqlanıwshı bólistirilgen maǵlıwmatlar bazası bolıp tabıladı. Onıń nege kerekligini mısal járdeminde túsindiriw ańsatlaw. AQSh dagi akangizga bank joiiatmalari arqalı 100 dollar jiberdińiz dep oyda sawlelendiriw etiń. Posılka formasın toldırganingizdan keyin, bank jumısshısı jeke esabıngizdan pulni sheship alıp, onı xalıq aralıq ótkermalar ushın banktiń birden-bir esabına ótkeredi. Sonnan keyin, basqa xızmetker bul pullardı agent banktiń esabına ótkeredi, ol bolsa, óz gezeginde, pullardı AQSh ga ótkeredi. Onda ótkermangiz naǵız ózi taxlit akangizning jeke esabına túsedi. Posılka dawamında hesh kim qatege jol qo'ymagan bolsa, úsh kún ótip akangiz 97 dollarai aladı (barlıq banklerdiń komissionlari alınǵanınan keyin, álbette). Biraq eń qorqınıshlısı, sol úsh kún ishinde na siz, hám na sizdiń akangiz, qolaversa, bankirlardan hesh biri áyne waqıtta pullarıńız qay jerde ekenligin hám ulaming esabın kim júrgizeyotganligini bilmaydi. Serverdiń qápelimdede buzilib qalıwı, bank jumısshısınıń insapsızligi yamasa xakerlik hújimi uzaq sorastırıwlardıń baslanıwına sebep boiishi múmkin. Óytkeni bul sıyaqlı hádiyseler esabıngizdagi pullar menen de júz boiishi múmkin-g'oy. Sonday eken, siz hár kúni sistemaǵa úmit qilasiz hám bankińizge ishonasiz, bul bolsa úlken mashqala. Házirde blokcheynlar tiykarınan kriptovalyuta posılkaları ushın paydalanılıp atır. Biraq usınıń menen bir waqıtta ol túrli shólkemlerdiń hár túrli maqsetlerin ámelge asırıw ushın da aktiv engizilip atır. Blokcheynning abzallıǵı onıń ashıq, operativ, ápiwayılıǵı hám ma`nisinde. Siz kriptovalyuta yamasa qandayda bir-bir maǵliwmatti blokcheyn arqalı jibergen bolsańiz, bunday jo 'natma haqqında maǵliwmatti ózgertiw yamasa jasamalashtirishning ulıwma múmkinshiligi joq.
Sebebi bul process dúnya boyınsha júz mińlaǵan kompyuterler tárepinen tastıyıqlanadi. Áyne bul kompyuterlerde bul maǵlıwmattıń kóplegen nusqaları saqlanadı — olar menen qálegen paydalanıwshı qálegen waqıtta tanısıwı múmkin. Posılka procesi oraylashmagan halda bar-yo'g'i bir neshe minuta waqıt aladı hám bank posılkasınan bir neshe on ret arzan bolıp tabıladı. Eger siz pullardı yamasa qanday da ma'Iumotni blokcheynda saqlasangiz, bul belgilengenler hesh qashan joǵalıp ketpeydi yamasa jalǵanlashtirilmaydi. Bazardıń qálegen qatnasıwshısı qálegen minutada finanslıq jaǵdayıńızǵa isenim ónim etiwi múmkin. Blokcheynda hesh qanday úshinshi tárep yamasa dáldalshı qatnasıwisiz, tolıq ashıqlıq hám esaplar anıqlıǵınıń matematikalıq kepilligi támiyinlep beriledi.
Ózbekstan Respublikasında blokcheyn menen islewge Tashkent qalasında jaylasqan «Mırza Ulugbek Innovation Center» innovatsiya orayı qasındaǵı bólistirilgen reestr texnologiyaları (blokcheyn) boyınsha kepillikler orayı juwapker shólkem boiib esaplanadı. Bul bólistirilgen reestr texnologiyaları (blokcheyn) boyınsha kepillikler orayı Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2018-jıl 19 - fevral daǵı PQ-3549 -sanlı “Ózbekistan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligin Iskerligin shólkemlestiriw tuwrısında”gi Sheshimin atqarılıwın támiyinlew maqsetinde dúzilgen. Atap aytqanda, 2018-2019 jıllarda informacion- konununikatsiya texnologiyaları sistemasın tupten jetilistiriw boyınsha “Jol kartası”ning 7-bóliminde belgilengen “Mırza Ullıbek Innovciyalıq Center” innovciyalıq orayı qasında blokcheyn texnologiyası múmkinshiliklerinen paydalanıw shárt-shárayatlardı jaratıw, kadrlar potencialın asırıw hám de jergilikli programmistler tárepinen bul texnologiyanı ózlestiriwdi qollap-quwatlaw maqsetinde Bólistirilgen reestr (blokcheyn) exnologiyaları boyınsha kepillikler Orayı jaratıw názerde tutılǵan. Oray iskerligi boyınsha hújjette (koncepciyada ) jasalip atırǵan oray iskerliginiń tiykarǵı baǵdarları, maqsetleri, wazıypaları, principlerı hám iskerligin shólkemlestirilgen-huqıqıy mexanizmleri tolıq aytılǵan. Bul joybardı ámelge asırıw ushın juwapker atqarıwshılar bolıp Ózbekstan Respublikası Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligi, Mırza Ullıbek innovciyalıq orayı hám basqa mápdar keńseler esaplanadı. Hújjette (koncepciyada ) tómendegi termin hám anıqlaniwlar qollanılǵan :
• bólistirilgen reestr (blokcheyn) - informaciyanı ózinde jıynaǵan, arnawlı bir qaǵıydalarǵa muwapıq dúzilgen úzliksiz bloklar shınjırı bolıp tabıladı (baylanisqan dizim). Ko'binese bunday bloklar shınjırı nusqaları bir- birinen ǵárezsiz túrde hár qıylı kompyuterlerde (apparatlarda ) saqlanadı.
• kepillikler orayı - strukturasınıń tiykarǵı waziypası etip málim bir tarawdaǵı Jańa bilimlerdi, tájiriybe hám kepilliklerdi izlew hám uzatıw hám de konsalting, servis xızmetler hám professional xızmetlerdi kórsetiw bolıp tabıladı.
Oray dúzilisinen názerde tutılǵan tiykarǵı maqsetler retinde tómendegilerdi keltiriw múmkin:

• 
  bólistirilgen reest (blokcheyn) texnologiyasınıń múmkinshilikleri-
  

den paydalanıw ushın shárt-shárayatlardı qáliplestiriw;

• 
  bólistirilgen reestr (blokcheyn) texnologiyası salasında milliy
  

kadrlar potencialın rawajlandırıw hám bekkemlew;

• 
  bul texnologiyanı ózlestiriw ushın jergilikli islep shıǵıwshılardı qollap-quwatlaw ;
  
• 
  mámleket basqarıwı xızmetleriniń sapasın jaqsılaw, keńseler araliq
  

jumıs aparıw natiyjeliligin asırıw, basqa mámleket kepillikleri boyınsha xızmetlerdi ámelge asırıw ushın mámleket basqarıw sistemasında blokcheyn texnologiyaların engiziw.
Bólistirilgen reestr texnologiyaları (blokcheyn) boyınsha kepillikler Orayınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
❖ Blokcheyn texnologiyalarınan paydalanıw ushın normativ- huqıqıy hám normativ bazanı jetilistiriw;
❖ Mámleket basqarıw sistemasında blokcheyn texnologiyalarınan paydalanıw ushın shólkemlestirilgen-texnikalıq shárt-shárayatlardı rawajlandırıw ;
❖ Mámleket basqarıwı sistemasında bólistirilgen reestr texnologiyasın engiziwge birden-bir texnologiyalıq jantasıwdı támiyinlew;
❖ Blokcheyn tarawıclagi bilimlerdi basqarıw sistemasın turmısqa qollanıw qılıw ;
❖ Blokcheyn texnologiyalarına qánigelesken jergilikli ekspertler hám kompaniyalar reestrini júrgiziw;
❖ Bólistirilgen reestr salasındaǵı qánigelami tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw ;
❖ Xalıq, xojalıq jurgiziwshi subyektlar, mámleket xizmetkerlerinińbólistirilgen reestr texnologiyası jáne onıń ábzaliiklari haqqındaǵı xabarlılıq dárejesin asırıw ;
❖ Mámleket sisteması, jeke hám social tarawlarda bloklcheyn texnologiyalardan paydalanıw boyınsha dáslepki pilot-joybarlardı ámelge asırıw ;
❖ Blokcheyn texnologiyasınan paydalanıw boyınsha aldıńǵı shet el tájiriybelerin úyreniw hám jergilikli sharayatlarǵa maslastırıw ushın xalıq aralıq sheriklikti ámelge asırıw.
Blokcheyn kepillikleri orayınıń tiykarǵı waziypası hám missiyasi bul tarawdaǵı milliy tájiriybe dárejesi hám kepilliklerdi asırıw hám de Ózbekstanda joqarı texnologiyalı hám innovciyalıq ekonomikanı qáliplestiriwdi xoshametlew maqsetinde bólistiriletuǵın reestr texnologiyaları salasındaǵı bilimlerdi jaratıw, jańalaw, saqlaw hám tarqatıwdıń nátiyjeli mexanizmin engiziwden ibarat.
Bul missiyani ámelge asırıw ushın Oray tómendegi jónelisler boyınsha iskerlikti ámelge asırıwdı rejelestirgen:

1. 
   Jámiyet ómiriniń túrli tarawlarında blokcheyn-texnologiyalami tabıslı engiziw ushın qolay shárt-sharayatlami jaratıw, sol atap aytqanda :
   

• 
  global tendensiyalarni monıtorıń qılıw, texnologiyalıq ózgerislerdi, sonıń menen birge blokcheynni qóllawniug Jańa tarawların, usılların hám mexanizmlerin anıqlaw ushın bólistirilgen reestr texnologiyaları boyicha xalıq aralıq tájiriybeni úyreniw jáne onı xaliq xojalıǵı tarmaqlarında operativlik menen ózlestiriw;
  
• 
  Ózbekistonda blokcheyn texnologiyaların engiziw boyınsha usınıslardı islep shıǵıw maqsetinde mámleket degi ilimiy-atnaliy shólkemler menen birgelilcda ámeliy, ilimiy hám marketing izertlewlerin shólkemlestiriw;
  
• 
  blokcheyn hám oǵan baylanıslı texnologiyalardı, sonday-aq, bult texnologiyaları, kriptografiya, kriptoanaliz, sanalı shártnamalar hám basqa bul menen baylanıslı innovciyalıq texnologiyalardı potensial paydalanıwdı tártipke soluvchi xalıq aralıq normativlik-huqıqıy bazalardı koriw qılıw hám olardı respublika sharayatlarına uyqas túrde lakomillashtirish;
  
• 
  mámleket kólemindegi blokcheyn joybarlardı nátiyjeli túrde ámelge asırıw ushın tiyisli shólkemlestirilgen hám texnikalıq infratuzilmani rawajlandırıw ;
  
• 
  blokcheyn-texnologiyalardı ámeldegi etiwmenen baylanıslı ǵayratlar, milliy tildegi Jańa ádebiyatlar, ilajlar hám de joybarlardı informacion-analitik hám metodikalıq tárepten qollap-quwatlaw ;
  
• 
  Blokcheyn-texnologiyalar boyınsha joqarı tálim mákemeler hám akademikalıq shólkemler, ilimpazlar hám professor -o£qituvchilar menen sheriklikti rawajlandırıw ;
  
• 
  Blokcheyn-texnologiyalardı ǵalabalastırıw boyınsha ilimiy- ámeliy hám ózbek tilindegi kópshilikke arnalǵan ádebiyatlar jaratıw hám olardı ǵalaba xabar quralları járdeminde xalıq toparına keń úgit-násiyatlaw qılıw ;
  
• 
  Blokcheyn-texnologiyalardı ámeliyatda qóllaw boyınsha finans-kredit hám bank shólkemleri hám de isbilermenlik subektleri menen ajıralmas baylanısda bolıp islew.
  

2. Milliy blokcheyn-kompetensiya hám kepilliklerdi rawajlandırıw, sol atap aytqanda :

• 
  bólistirilgen réèstr texnologiyasınan nátiyjeli paydalanıw ushın mámleket strukturalarıniń kadrlar potencialın rawajlandırıw hám bekkemlew;
  
• 
  blokcheyn salasında milliy ekspertler toparın qáliplestiriw, bul menen bogiiq bolǵan mashqalalardi talqılaw ushın zárúr bolǵan innovciyalıq maydanshalar iskerligin tashkil etiw hám muwapıqlastırıw hám de ámeliyatda blokcheyn texnologiyalardı qollawdiń jańa baǵdarları hám usılların jaratıw ;
  
• 
  ekonomikanıń túrli tarawlarına, isbilermenlikte hám mámleket basqarıwına jóneltirilgen blokcheyn texnologiyaları salasındaǵı qánigelerdi tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw ;
  
• 
  tarqatılǵan reestr texnologiyaların ámeldegi etiw menen shuǵıllanatuǵın milliy kompaniyalardı hám tarawdıń qánigelerin xoshametlew hám de qollap-quwatlaw ;
  
• 
  blokcheyn texnologiyası baǵdarında ilrniy hám ámeliy izertlew alıp baratuǵın joqarı oqıw orınları, texnoparldar, analitik oraylar, ilimiy- izertlew orayları hám basqa milliy akademikalıq hám qánigeler birlespeleriniń aǵzaların xoshametlew maqsetinde óz-ara sheriklikti ámelge asırıw ;
  

Bólistirilgen dizim texnologiyasın qóllaw boyınsha xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıwǵa jóneltirilgen ánjumanların tashkillashtirish hám olkazish, buǵan baylanıslıǵı xalıq aralıq tájiriybe hám óz-ara tájiriybe almasıwlarda aktiv qatnas etiw;
3. Blokcheyn innovciyalıq texnologiyaların mámleket basqarıw sisteması hám milliy ekonomikaǵa qollanıw etiw procesin muwapıqlastırıw, sonday-aq :
❖ blokcheyn texnologiyaların qóllaw hám qollanıw etiw boyınsha máslahát xızmetlerin kórsetiw, qánigeler juwmaǵın usınıw hám de bul tarawdıń boyınsha innovciyalıq pikir hám usınıslardi beriw;
❖ mámleket basqarıwında blokcheyn texnologiyanı qollaǵan halda informatsion-kommuivikatsion tarawǵa tiyisli optimal sheshimlerai jaratıw hám qollanıw qılıwda pútin hám bir birtun texnologiyalıq jantasıwdı támiyinlew;
❖ Mámleket keńseleri hám basqa shólkemlerde bólistirilgen reestr texnologiyasına tiykarlanǵan ulıwma mámleketlik cifrlı platformalarining isletiliwiniń rawajlanıwına kómeklesiw;
❖ blokcheyn konsepsiyasın ommaga kórsetiw jáne onıń ámelge asırılıwı múmkinlgini tekseriw maqsetinde mámleket, jeke yamasa social tarawlarda blokcheyn dáslepki joybarların ámelge asırıw;
Blokcheynni túsiniw ushun áwele pulning tiykarǵı waziypası ne ekenligin túsinip alamız. Puldiń tiykarǵı waziypası insanlar arasındaǵı sawda procesin ańsatlastırıw bolıp tabıladı:

Egerde puldiń jámiyettegi háreketin analiz qilsaq, oǵırı quramalı processler kóz aldımızǵa keledi:

Bunda barlıq esap kitaplar tuwrısında, buxgalteriya arqalı ámelge asadı :

Buxgalteriyadaǵi maǵlıwmatlar bolsa konfïdensiyal hám olardı basqarıw ádewir quramalı másele bolıp tabıladı. Bul waziypani ańsatlastiriw ushın bir qansha túrdegi dáldalshılar xızmetinen paydalanıw múmkin. Mısalı, bankler hám olar menen baylanıslı bolǵan shólkemler. Bul bolsa esap jumısların oǵırı uramalılashtirib jiberedi. Sol sebepli házirgi waqıtta blokcheynlardan paydalanǵan haldaǵı bólistirilgen buxgalteriya konsepsiyası islep shigılıp atır. Onı sxematik kóriniste tómendegishe súwretlewimiz múmkin:

Bunda buxgalteriya kitapları tarmaqta jaylastırılıp, barlıq ushın birdey kóriniske iye boladı hám hesh kim oǵan iyelik ete almaytuǵin kóriniske keledi. Nátiyjede biz bólistirilgen buxgalteriya konsepsiyasına kelamiz. Bunda buxgalteriya kitaplarınıń barlıq nusqaları birdey baladı. Barlıq tranzaksiyalar bolsa barlıq tarmaq qatnasıwshıları tarmaq arqalıqo'ra alatuǵın ǵalabalıq jaǵdayǵa keledi:

Nadurıs tranzaksiyalarni bolsa basqalardan jasırıp bolmaydi olar tezlik penen hammege ashiq jarıya boladi-qóyadı :

Hár bir bólek tranzaksiya bolsa maynerlar tárepinen tastıyıqlanadi hám paydalanıwshılar tárepinen tekserip turıladı :

Bular hámmesi blokcheyn dep atalǵan kompyuter tarmaǵı jardeminde ámelge asıriladı :

Demek, blokcheyn bul birdey huqıqqa iye bolǵan hám tarmaqqa P2P (peer tap peer) usılında jalǵanǵan bir qansha kompyuterlerge jazılǵan maǵlıwmatlardan ibarat jurnal bolıp, ol jaǵdayda qálegen túrdegi hám kórinistegi maǵlıwmatlar (mısalı, pul operatsiyalari, shártnamalar, nawqaslar haqqındaǵı maǵliwmatlar, túrli ko 'rinishdagi bilimler hám basqalar ) saqlanıwı múmkin. Blokcheynlarda kóbinese sanalı shártnamalar túsinigi isletiledi. Sanalı shártnamalarǵa ótiwden aldın shártnama ne ekenligin eskertip ótemiz: Kontrakt bul eki yamasa odan kóp shaxslar arasında qanday da huqıq yamasa minnetlemeleriniń dúzilgenligi, ózgergenlıgi yamasa tawsılǵanlıǵın anıqlap beretuǵın hújjet bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda qanday da hádiyseniń júz beriwine alıp keliwshi shárt-shárayatlar majmusi anıqlap beriledi. Sanalı shártnama bolsa, real dúnyada yamasa cifrlı dunyada qanday da hádiysediń júz beriwine alıp keliwshi shárt- sharayatlar kompleksin anıqlap beretuǵın elektron algoritm bolıp tabıladı. Sanalı shártnamalardıń ámelge asırılıwı ushın insaniy faktorni ulıwma shetke shıǵarıp taslaytuǵın oraylaspagan ortalıq kerek boladi. Egerde sanalı kontraktda qandayda bir-bir zattıń bahasin jiberıw yamasa isletiw yamasa kórsetiw zárúr bolsa, ol halda kriptovalyutani isletiw kerek boladı. Mısalı, egerde bitkoin blokcheynida sanalı shártnamanı isletsek, ol tómendegi kóriniske iye boladi:

Sanalı shártnama arqalı blokcheynda qálegen túrdegi maǵlıwmatlardı saqlay alamız. Mısalı :

Blokcheynlardan paydalanıwǵa taǵı bir mısal retinde domen atlarınıń bólistirilgen domenli sistemasın kórsetiwimiz múmkin:


Blokcheynnan jáhán kóleminde paydalanıw boyınsha taǵı bir qansha real mısallardı tómendegi suwret arqalı oyda sawlelendiriwińiz múmkin: