…jámáátshilikke tiykarlanǵan túrleri payda bolıwına alıp keldi. Onıń tómendegi unamlı tárepleri ámeldegi

7. 2. Kriptovalyutalar hám tólew sistemaları
Dástúriy tólew instrumentleri bolgan mámleketler valyutaları menen boladigan internet tarmaǵi arqalı mámleketler araliq tólewlardi bir qansha ózine tán máseleler ámeldegi edi. Bular gápine tómendegilerdi kirgiziwimiz múmkin:
❖ Tólemlerdi ámelge asırıwda álbette bankler tárepinen
belgilengen joqarı komission haqti tólew;
❖ Táreplerdiń toliq rekvizitlarini (adresi, esap beti, atı -sharıfi hám basqalar ) ózara aldı -satdi qılıp atırǵan shaxslardan tısqarı, álbette úshinshi tárepke (bankke) má 'lum boliwi;
❖ Tólemlerdi oraylasqan halda qaysı bolıp tabıladı shólkemler tárepinen basqariliwi;
❖ Ayırım jaǵdaylarda tap 'lovlar ámelge asırilgach, bıykarlaw da múmkinligi sebepli satıwshı da isenim payda etiwi ushın kóbirek maǵliwmatlardi sorawi kerek bo 'ladi.
Joqarıda keltirilgen barlıq kemshiliklerdi hal ete alatuǵın bir sistema retinde dáslepki kriptovalyutalardan biri bolgan bitkoin payda boldi. Bitkoin 2009 -jıl 3-yanvarda ózin Satoshi Nakamoto dep ataǵan shaxs tárepinen jaratılǵan hám 2008-jıl 31-oktyabrinde «Bitkoin - elektron tólewlerge uyqas cifrlı sistema» («Bitcoin: A Peer -to-Peer Electronic Cash System») dep atalǵan maqalada ǵalabalıq járiyalandi. Bul bitkoin valyutası isenimge emes, bálki kriptografik kodlaw sistemasına tiykarlanǵan hám óz-ara hesh qanday dáldalshılarsız (bank yamasa basqa finanslıq instrumentlersiz) tólewlerdi tikkeley qatnasıwshilar arasında ámelge asırılıwın támiyinleytuǵın tólew sisteması valyutası bolıp tabıladı. Bunda qadaǵalaw etiwshi organlarsız, teńgelerdiń haqıyqıylıǵın quramalı matematikalıq algoritmlar tiykarında tastıyıqlanatuǵın sistemaǵa ámel etken halda qatnasıwshılardıń hár biri bul teńgelerdi emissiya etiwi de múmkin. Bitkoinniń ayriqsha tárepleri retinde tómendegilerdi kórsetiwimiz múmkin:
❖ Oraylaspaǵan sistema — bunda hár bir qatnasıwshı teń huqıq hám múmkinshiliklerge iye;
❖ Esap -kitaplardıń tolıq saffofligi - hár bir qatnasıwshı barlıq tranzaksiyalarni kóriwi múmkin;
❖ Qadaǵalawdıń joqliǵi - hesh bir mámleket yamasa shólkem sistema ishindegi operatsiyalardı qadaǵalaw ete almaydı ;
❖ Sırlılıq - sistema qatnasıwshılar haqqındaǵı maǵliwmatlardi tastıyıqlaniwin soramaydi;
❖ Kriptoteńgelerdi emissiya qılıw sheklengen -jámi 21 million BTC (bitkoin teńgesi) shiǵarıladı ;
❖ Balans eki yoqlam a jazıw tiykarında bo 'linaydi, bálki barlıq tranzaksiyalar xronologik tártipte barlıq qatnasıwshılarda ko 'rinadi;
❖ Kriptovalyutalar inflyatsiyaǵa ushramaydi. Ma`nisi bolsa bazar daǵı talap hám usınısqa qaray o 'zgaradi;
❖ Yuridikalıq (huqıqıy ) tárepten kriptovalyutalarning isletiliwi ushın hesh qanday tiykar joq ;
❖ Bitkoin hám ol menen baylanıslı operatsiyalardıń ámelge asırıliwi ushın tek ǵana internet tarmaǵına jalǵanǵan qatnasıwshılar­ dıń ámeldegi bo 'lishi jetkilikli.
Kriptovalyutalar menen islew procesi qaysı bolıp tabıladı mániste aldınan ámeldegi torrent sistemasında isleytuǵın qatnasıwshılardıń óz-ara fayllar almasiwina da uqsap ketedi. Tek bul sistemada fayllar ornında arnawlı kriptografik kodlar xeshlangan halda bloklarǵa jıynaladı. Bul bloklardıń waqıt boyınsha tuwra izbe-izlilikte dúzilisi bolsa blokcheyn (bloklar shınjırı ) texnologiyasın júzege keltiredi, mısalı :

Block12

Block10

Tx_RootA

Nonce

Block11

Tx_RootA

Prev_hash

Nonce

Timestamn

Timestamn

Prev_hash

Tx_RootA

Timestamn

Prev_hash

Nonce

Hash23

Hash01

Tx3

Hash2

Hash3

Hash1

Hash0

Tx2

Tx0

Tx1

Hár bir qatnasıwshı ózi ámelge asıratuǵın tranzaksiyani ǵalabalıq gilt hám jasırın gilti arqalı ámelge asırılıwı názerde tutıladı. Ǵalabalıq gilt arqalı bolatuǵin háreketler hám tranzaksiyalar ulıwma sistemada barlıq qatnasıwshılar tárepinen belgilenip barıladı. Jasırın (jabiq)gilt arqalı kelip túsken pul qarjilari tastıyıqlanadi. Bul tranzaksiyalardi ámelge asırıw hám ulıwma basqa hár bir tranzaksiyani islew bergen halda saqlap alıw ushın zamanagóy joqarı

kórsetkishli parametrlerge iye bolgan (videokarta qayta islew tezligi hám protsessor ırǵaq chastotası o 'ta joqarı bolǵan) kompyuterler hám operativ internet baylanısı boliwi talap etiledi. Sistema toliq kernewde islewi ushın bolsa kompyuterler kóbirek energiya sarpın talap etedi. Bul qárejetlerdi jumsaw arqalı qatnasıwshılardi xoshametlew retinde jańa kriptovalyuta (bitkoin, efirium, Iaytkoin hám basqalar ) yamasa ápiwayı pullarda komission aqsha alıw múmkinshiligine iye boladi. Qatnasıwshılar sanı qanshellilik kóbeygeni tárepke kriptovalyuta teńgelerin alıw da sonshalıq qıyınlasıp baraveradi. Tap sol sebepli de kriptovalyuta teńgelerin qolǵa kirgiziwdi altın qazib alınǵanı sıyaqlı - Mayning qılıw dep atalǵan. Házirgi dáwir kelip, maining qılıw ushın úlken-úlken imaratlar hám ımaratlardan paydalanǵan halda turaqlı túrde islep turıwshı iri serverlerden ibarat “Mayning ferm alarf quraǵan. Kim aldınlaw sol jumısqa qol urǵan bolsa, házirde barlıq qárejetlerdi qaplaǵan halda, bir neshe million dollarlıq dáramatqa iye bolǵan. Biraq bul ámeldi keshlew baslaǵanlarda qárejetler ele qaplanmagan. Joqarıda kriptovalyutalar arqalı ámelge asırlatuǵın tolewlardiń qásiyetleri haqqında maǵliwmatlar berildi. Endi bolsa ne ushın olardıń (bitkoin, Iaytkoin, firium hám basqalardıń ) ma`nisi sońǵı waqıtlarda Joqarı pátler menen ósip atirǵani haqqında maǵlıwmatlar keltiremiz. Tiykarınan kriptovalyuta teńgelerin jaratıw ushın sarplanatuǵın qárejetler onsha úlken emes, biraq, paydalı qazilmalar yoxud neftni qazib alıw daǵı shólkemler kóbeyiwi hám bul rezervlerdiń siyrek ushırasatuǵın tabılıwı sebepli bahası asqanı sıyaqlı bitkoinni da mayning arqalı ónim qılıw quramalılasqan jaǵdayda pútkil basli mayning fermalaridagi bir neshe kúnlik toqtawsiz ámeliyat nátiyjesinde bar-joǵi bir neshe bitkion payda bolip atirǵani hám de bitkoinlar maksimal sanı shegaralanǵanı (21 million ) bahanıń kóteriliwine sebep balmaqta. Biraq bahalar eliriwine bunnan basqa sebepler de bar. Eń tiykarǵı sebeplerden biri bitkoinni Kitay, Yaponiya hám Qubla Koreya sıyaqlı rawajlanǵan mámleketlikler rásmiy tólew quralı retinde qabıl etip atırǵanı bitkoin teńgelerine salıstırǵanda talaptı oǵada kúsheytip, onıń bahası 2017- jıldıń ózinde 998 AQSh dollarınan salkam 20000 AQSh dollarıǵa shekem o'sdi (850 procent). Sol sebepli de dúnyanıń jetekshi birjaları hám iri bankleri bitkoin sawdasın treyding sistemasında jolǵa qoyıp atırlar. Eger kriptovalyutalar bazarınıń gúllep rawajlanıwı pútkil jáhán finanslıq-ekonomikalıq sistemasına úlken tásir etken halda ámeldegi sistemanıń joq bolip ketiwine sebep bolıwı múmkin bolsada, usı waqıtta úlken dáramat kóriw isteginde bolǵan investorlar bitkoinlar bazarınıń rawajlanıwınan mápdar boimoqdalar. Sonıń menen birge, kriptovalyutalar bazarınıń gúllep rawajlanıwınan eń kóp mápdar insanlar - jasırın ekonomikada iskerlik jurgiziwshi investorlar bolıp tabıladı. Sol hám sol sıyaqlı faktorlar áqibetinde házirgi dáwirde bir qansha ekonomikası rawajlanǵan mámleketlikler bitkoin arqalı túrli nızamǵa qarsı hám jınayatlı xızmetlerdiń rawajlanıp ketiwiniń aldın alıw maqsetinde kriptovalyutalari (sol atap aytqanda, bitkoinni da ) tolew quralı retinde qabıllawǵa asiqpay atir. Bitkoindi satıp alıw máselesine toqtalatuǵın bolsak, házirgi waqıtta onı bir neshe arnawlı birjalar hám bitkoin iyelerinen (qatnasıwshılardan ) tuwridan tuwrı satıp alıwdıń bir qansha usılları bar bolıp tabıladı. Bul sawdada bitkoinniń ámeldegi ma`nisi qatnasıwshıları arasında óz-ara kelisim halda anıqlanıladı. Eger sawda birjalar arqalı ámelge asırılǵan bolsa, ol halda tólewler xalıq aralıq VISA, Master Card kartaları arqalı hám bunnan tısqarı Webmoney, Qiwi, Perfect Money, Advcash, Payeer, Paypal hám de taǵı basqa túrdegi elektron qaltalar arqalı satıp alıw múmkin. Egerde siz 2010 -jılda 0, 003 kurs boyınsha 100 dollarǵa bitkoin satıp alǵan bolsańiz, búgingi kunge kelip onıń ma`nisi 153 million dollardan asqan bolar edi. Biraq bitkoin birden-bir kriptovalyuta emes, házirgi waqıtta odan tısqarı basqa bir qansha túrdegi kriptovalyutalar da bar. Tómende olar haqqında bir qansha maǵlıwmatlar keltiremiz.