Jizzax politexnika instituti huzuridagi sharof rashidov politexnika texnikumi

Tarbiyalovchi oilada qari ona arini olib tashlab, yosh ona arini yopiq nasi bilan yetishtirish.

Tarbiyalovchi oila tayyorlashning eng oddiy va keng tarqalgan usuli bu oilani to'liq yetim qoldirishdir. Bunda oiladagi ona asalarini topib uni ajratilgan bo'lakchaga solinadi.
Uyaning markaziga pechatlangan nasi solingan, chetlariga esa oziq solingan romlar qo'yiladi. Oila tayyorlangandan keyin 12 soat o'tgach, pechatlangan naslli ari romlari o'rtasiga payvand romdagi lichinkalardan ona ari tanlab olib tarbiyalashga qo'yiladi. Bu usulning yaxshi tomoni shuki, bunda ko'plab ona ari olish mumkin, lekin tarbiyalovchi oila ancha kuchsizlanib qoladi.

1. 
   Ochiq naslli tarbiyalovchi oilada qari ona arini olib tashlab yosh ona ari yetishtirish.
   

Bu usul eng yuqori sifatli ona ari olishga imkon beradi. Bunda oiladan faqat eski ona ari olib tashlanib, ochiq nasllilari qoldiriladi. Uyadan asali kam va bo'sh romlar olib tashlanadi. To'rt soat o'tgach uyaning markaziga payvandli romga ona ari tarbiyalash uchun tovoqchada lichinkalar qo'yiladi. Ertasiga oiladagi naslli hamma romlarni ko'rib chiqib teshik ona ari mumkataklari bo'lsa olib tashlanadi.

2. 
   Qari ona arili tarbiyalovchi oilada yosh ona arini yetishtirish.
   

Bu usulda ona ari va barcha naslli romlar uyaning pastki qavatiga joylashtiriladi, ustki qavatning chetlariga asalli romlar qo'yiladi. Ustki va pastki qavatlar maxsus setka (katak) bilan ajratilib, undan ishchi asalari bemalol kirib-chiqib yuradi, ammo ona ari o'ta olmaydi. Ertasiga ustki qavatdagi pechatlangan naslli romlarning markaziga ona ari tarbiyalash uchun payvandli romdagi lichinkalar qo'yiladi. Bu usul bilan ozgina, lekin sifatli ona ari olinadi, oila ham o'z ishchi holatini yo'qotmaydi. Agarda xo'jalikda uyalar qavatli bo'lmay, yotoq uyalar bo'lsa, unda har bir uya maxsus romlar bilan ikki bo'lakka ajratiladi.


17-MAVZU: SHIRA BALANSINI TUZISH

Asal - bu asalarilar tomonidan gullardan sharbatni tuplab, kayta ishlangan max,sulot bulib, uzining xushta’mligi, xushbuyligi va shifobaxshlik xususiyati bilan yuk:ori bax,olanadi. U kaNdLavlagi va uning max,sulotlaridan, shakarkamishdan olinadigan shakardan tarkibida k:onga tez si ngadigan, suriladigan uzum va meva shakari borligi bilan, ikkinchidan odamda moddalar almashinuvini tartibga soladigan fermentlar, vitaminlar, mineral moddalar, organik minerallarning borligi bilan fark: kiladi. Asal - bakterosidLIK x,ususiyatiga x,am zga, ya’ni u kupgina patogen mikroorganizmlar, jumladan, difteriya, paratifoz tayokchalari, streptokokk, stofilakokk va boshkalarning rivojlanishiga tusk:inlik k:iladi yoki ularni uld~radi. Iiringli jarox,atlar, Frunkul va yuk:umli kasalliklarni davolashda surtma dori. sifatida muvaffak:iyatli kullanishi uning foydali x,ususiyatlaridan dalolat beradi. Lekin asal darmon kurish, ozib ketish, oshk:ozon va un ikki barmok ichak yaralarini, sarik (gepatit) kasalliklarini davolashda, kup kon yukotilganda ichki dori sifatida x,am kimmatlidir. U moddalar almashinuvi yaxshi bulmagan bolalar va kariyalarga x,am juda foYdalidir. Asal - kandolat sanoatida, non yopish korxonalarida nonni tez kotmasligini saklashda, namlikni tartibga

solishda, vinochilik va tamaki sanoatida ishlatiladi. Asalarilarni mum boshka mumga uxshash sifatida ishlatiladigan (serazin, parafin, texnikaviy mum, mantan mum, yapon mum) deb nomlangan sun’iy mumlarga nisbatan kam ishlab chikarilishiga k:aramasdan xalk: x,ujaligida uning ax,amiyati kapa. Asalarilar mumi sanoat tarmoklarida kup ishlatiladi. Mum metallurgiya sanoati, aviasozlik zaVOdLarida, temir yullar transportida, elektr sanoatida, pardoz max,sulotlari ishlab chikarishda, radio va televizor ishlab chik:arishda va farmauyevtika sanoatida kup ishlatiladi. Asalarilar mumlarining 80% ga yak.in k.ismi mumparda tayyorlash uchun ishlatiladi. Asalarilarning k.olgan maX,sulotlari propolis, asalari zaX,ari, asalari suti, gulchanglar parX,yez taom va davolovchi xususiyatga zga.
Asalnnng tasnnfn (klassnfnkasnyasn) va knmyovny tarknbn
Arilar tomonidan tuplanadigan va k.aYta ishlangan sharbat yoki k.ora asal (ya’ni, k.ishlok. xujalik zararkunandasi shiraning shirinsimon axlat suyuk.ligi) asalarilar uchun uglevod ozuk.a X,isoblanadi. Mumkatak inchali romlardan asalni maxsus asal oladigan moslama, ya’ni myodogonka yordamida olinadi. Bunday asal markazdan k.ochish kuchi ta’sirida olingan asal deYiladi. Ayrim paytlarda asalni press yordamida sik.ib OLIfnadi va bunday asal sik.ib olingan asal deYiladi." Bundan tashk.ari, yana kichik-kichik romlarda sekuiyali mumkatak inchali asal X,am BUladi. u simlik gullaridan tuplangan asal gul osoli deyiladi va monoflyor (ya’ni bir xil u.simlik gulidan tuplangan) va poliflyor (ya’ni bir nechta xil usimlik gulidan) tuplangan asal deYiladi. Monoflyor asalni arilar bir xil usimlik gulidan, ya’ni grechka, juka, kungabokar, paxta, beda kabi aloX,ida usimliklardan tuplaYdilar. Poliflyor asal esa arilar tomonidan bir vak.tning u"shda bir necha xil usimliklarni gulidan, ya’ni urmon zonalarida, TOfLI joylarda, chul zonalarida, vodiylarda usadigan x.ar xil usimlik gullaridan tuplanadi. Bulardan tashk.ari, yana k.ora asal X,am buladi. Bu k.ora asal x.am ignabargli daraxtlarning bargidan, juka daraxti bargidan, dub daraxti bargidan va boshk.a xil usimliklardan tuplanadi. Asal k.andaY ekanligini anik. bilish uchun usha joy sharoitidagi sharbat beradigan usimliklarga arilarning uchishini kuzatib, anik. k.aYsi usimlik gulidan tuplanishini bilish mumkin, k.achonki usha arixona joylashgan foydali radiusda sharbat beruvchi usimliklarning bir xil turi ustirils~. Agarda usha arilar uchadigan radiusda sharbat beradigan X,ar xil usimlik usadigan bulsa, u xolda asalga anik. baX,o berish k.iYin BUladi. Q5?) ----------------------~
Ayealga bax.o berish yoki yeifatini bilish uchun X,amma sharoitlarni x.iyeobga olish kerak, ammo bunday sharoitni yaratish yoki x.iyeobga olishni iloji bulmaYdi. VaX,olanki asal tarkibini aniklashda uning rangi, mazasi, x.idi X,isobga olinishiga karamasdan baribir xatolikka yul kuyish mumkin. Ayealning yeifati va tarkibini aniklashda undagi gulchang zarrachalarini mikroyekopda tekshirish orkali asalning kayei tur asalga maneub ekanligini bilishga X,arakat
kilinadi. Ayealning tozaligi va kayei tur asalga mansubligini bilish maksadida ayealning kimyoviy va fizikaviy tarkibini aniklash orkali ayealga baX,o berish muljallangan. Ayeal tarkibi kanday bulishligi arilarning nasliga X,am BOFLIK bulib, ayeallarning tarkibida uchraydigan gulchang zarrachalari X,am X,ar xil gullarga mansub BUladi. Masalan: bir maydonda usadi gan sharbat ajratuvchi usimliklardan KUNFIR Kavkaz tor arisi nayeli tuplagan asal tarkibida grechixa gulining changidan 21 %, dukkakli usimlikni gulchangidan 40-50% TUFrI kelea, xuddi shu maydonda urta rus naslli arilar tuplagan ayealda grechixa gulchangidan 50%, dukkakli uyeimliklar gulchangidan 13% t:a TUFpi kelgan. Shuning uchun X,am agarda ayeal tarkibidagi X,isobga olinayotgan gulchang zarrachalari kupchilik yeonni tashkil kilsa, ustun tursa bunday ayeal monoflyor ayeal X,isoblanadi. Endi poliflyor asalning tarkibiga keleak sharbat ajratuvchi usimliklarni X,isobga olib, baX,o berish mumkin emas.
Asalnnng kimyoviy tarkibi
Asal tarkibi juda murakkab bulib, unda 42 tagacha kand xillari borligi aniklangan. Xamma asalda X,am glyukoza va fruktoza X,amda undan tashkari saxaroza, maltoza, maltuloza, turanoza, izomaltoza, erloza, melazitoza, melibiazalar va ayrim xil asallarda boshka xil uglevodlar uchraYdi. Fruktoza Cf,H I20 6, glyukoza C6HI20 6 maltoza X,amda boshka uglevodlarni ayealning kimyoviy xususiyati buyicha ayeal tarkibidagi doimiy kand moddasi X,isoblanadi. Glyukoza va fruktoza ayeal tarkibida urta x.isobda 19% ni tashkil kilib, ular suvda tez eruvchanligi bilan boshka kandlardan farklanadi. Agarda asal tarkibidagi suvni X,isobga olmasa, u X,olda ayealda kand moddalari 95% ni tashkil etadi. Glyub60 ... ~
koza va fruktoza I(andlari monosaxridlar, ya’ni birlamchi I(andlar guruX,iga kirib, kimyoviy xususiyati buyicha eng oddiy shakar bulib, odamlar tanasida juda yengil suriladi, X,amda tanada kislorod bilan reaksiyaga kirishib parchalanishi natijasida karbonat angidrid gazi va suv yuzaga keladi. Glyukoza (C6HI20 6) asal tarkibida 31-38% ni tashkil I(iladi. Glyukoza BOShl(a I(andlarga nisbatan tez I(ota boshlaydi, fruktoza (C6HI20 6) esa asal tarkibida 38--43% ni tashkil I(iladi. Fruktoza glyukozaga nisbatan juda seki n I(otadi va uziga namni tortadi. Asal tarkibida glyukoza va fruktozadan taShl(ari 2% gacha saxaroza CI2H220 I1 , I(amish, I(andlavlagi I(andi buladi. Bu I(and disaxaridlar C I2 H 22 0 I1 , ya’ni ikkilamchi kandlar guruX,iga kiradi. Asal tarkibiga yana murakkab uglevodlar - dekstrin kirib, bu kraxmalning X,ali TULII( parchalanmagan X,olati X,isoblanadi. Dekstrin suvda erib, asal kotishiga tuskinlik I(iladi va uni tarkibida 1--4% dan ayrim X,ollarda 12~o uchrashi mumkin. Tarkibida azot moddasi bor oksil moddalar asalda uncha kup bulmay- O, 1% dan to 1,5% gacha, ya’ni urta X,isobda 0,4-0,6% ni tashkil ({iladi. Ularning X,ammasi SU vda eriydigan bulib, ichakda yengil sUriladi. Oksillar ikki xil kurinishda uchraydi, birinchisi sharbat va gulchangdan asalga tushadi va usimlik Ol(siliga kiradi, ikkinchisi arilarning oldingi ichak bezlarini suyukligi bulib, chorva, tirik organizm OI(SILI X,isoblanadi. Asalda yana OI(SIL bulmagan azotli moddalardan tarkibi buyicha X,ar xil bulgan kislotalar 0,43% gacha uchraYdi. Aso
san organik kislotalardan glyukon, glyutamin va asparagin kislotalari uchraYdi. Bundan tashkari, asalda yana sut, vino, shavel, olma, limon, uksus, chum oli X,amda BOShl(a kislotalar X,am uchraYdi. Asalda organik bulmagan kislotalardan fosfor va tuzli kislotalar uchrab turadi. Asalda mineral moddalardan X,ar xili 0,27% gacha (kuruk moda X,isobida) uchraYdi. Asalda X,ammasi bulib 37 tagacha kimyoviy element aniklangan. Ulardan asosiysi kaliy, natriy, kalsiy, magniy, temir, fosforlardir. 1 g asalda 9,7 mkg temir, 4,2 mkg marganes, 0,8 mkg mis, 0,15 mkg kobolt kabi asosiy mikroelementlar uchraYdi. Asal kaysi bir tur usimliklar gullaridan t:Uplanganligiga karab bu mikroQ§J)
-element moddalar xam xar xil bulishi mumkin. Eng KIZIfI shundaki, asalni mineral tarkibi xuddi odam koni tarkibidagi mineral moddalarga uxshash bular ekan.
Asalga xid beruvchi moddalar
Arilar tUplagan usimlik gulining xidi sharbat orkali asal tarkibiga xam Utadi. X,ar xil asallar tarkibida 120 tagacha xid beruvch'1 moddalar borligi anik.langan. Bu xid beruvchi moddalarga spirtlar, aldegidlar, ketonlar, kislotalar va -efirlar xamda organik kislotali spirtlar kiradi.
Asal tarkibidagi vitamiilar
Asal tarkibidagi vitaminlar uncha kup bulmasa xam ular organI1M uchu n kerakli bulgan boshka moddalarga kushilgan xolda uchrab. uning axamiyati katta BUladi. 1 g asalda 30 mkg askorbin kislotasi (S), 1 O mkg tokoferola (Ye) 4 mkg pantogen kislotasi (8\). 3.8 mkg biotin (N), 3,1 mkg niasin (RR) va 3.0 mkg piridoksin' (8,) kabi vitaminlar uchraYdi. Asalda invertaza,- diastaza, katalaza fermenti bulib, ulardan invertaza - fermenti ikkilamchi murakkab shakarlarni parchalab. birlamchi oddiy shakarlarga aylantirishda IShTllROK ladi. Murakkab shakarlarni parchalanishi asal kopchasidan boshlanib, usti berkitilgan inchada asal uzok vakt sak.lanishi davrida xam davom ladi. Diastaza fermenti kraxmalni parchalaYdi. Fermentni parchalash tezligi diastaza kursatkichiga karab aniklanadi. Ya’ni, 1 g asalda 1 % li kraxmal -eritmasini millilitr sonini 1 soat ichida diastaza fermenti tomonidan parchalanishiga karab baxolanadi. Asal tarkibidagi diastaza kursatkichi kup sabablarga BOfLIK BUliB. usimliklar turiga asal tayyorlangan sharbatga, usimlik usadi gan joyning iklim sharoiti xam da yeri ga, obxavosiga. sharbatni kup yoki oz ajratishiga, ari oilasining kuchiga va boshka sabablarga BOfLIK buladi. Shuning uchu n xar xil asallar tarkibidagi dshistaza kursatkichi 1 O dan to 65 birlik kursatkichigacha buladi. Ba~orda gullaydigan usimliklar gulidan tUplangan sharbat va asalda diastaza kursatkichi kam bulsa, yozda gullaydigan usiml'iklardan tUplangan asalda YuJbilan ajralib turadi, chunki grechixa asalining diastaza kursatkichi bir yil sal\Langandan keyin 35% ga kamayadi. Katalaza fermenti sharbatni kayta ishlab asalga aylantirishda katnashib, perikis vodorodni parchalaYdi. Asal tarkibida kam bulsa X,am OkSIl, yof'Lar X,amda tukimalar oralIFida moddalarning parchalanishini ta’minlovchi kuyidagi proteaza, lipaza, glinogenaza, nordon fosfataza, peroksidaza, reduktaza, askorbinatoksidaza, fosfolinaza, inulaz a va boshka fermentlar borligi aNIl\Langan. Asal tarkibida bunchalik kup fermentlar uchrashi usha asal tarkibida uchraydigan X,amma moddalarni parchalab, tez surilishini ta’minlaYdi. Fermentlar ta’sirida parchalangan asal tarkibidagi ozuka moddalar, kishlash vaktida arilar tanasidagi ovkat X,azm kilish, parchalash fermentlari ishtirokisiz arilarning tanasiga yengil suriladi. Asal bunday aloX,ida xususiyatiga ega bulishi evaziga insonlar tomonidan dori sifatida iste’mol kilinadi.
Asalniig fizikaviy tarkibi
AsafINING sifati unin"g ~azzasiga, rangi ga, kuyukligiga karab aNIl\Lanadi. Asalning rangi kaysi xil usimlikdan tuplanganligi va arilar kayta ishlashiga BOFLIK bulib, tajribada kuyidagi 7 xil asal rangiga ajratiladi (xillanadi): rangli, anik ok (ekstra belыy), uta anik (svetlo-yantarnыy), Ekstra (svetlo-yantarnыy), rangli yantar (svetlo-yantarnыy), yantar (yantarnыy), koramtir yantar (temno-yantarnыy) va koramtir (temnыy).
Asal tarkibidagi SUV mikdori
Yetilgan, pishgan asalda 16 foizdan 21 foizgacha urta X,isobda 18 foiz suv buladi. Mabodo asal tarkibida suv mil(DORI talabdan ortikcha bulsa, u X,olda arilar tomonidan sharbatni kayta ishlab asalga aylantirish X,ali tugamagan,
X,ali mumkatak inchalarda yetilmagan asalni asal olish moslamasida aylantirib olingan. YetIL,magan asalda murakkab shakar (saxaroza) kup bulib, fru~toza X,amda glyukoza, ya’ni oddiy shakar X,amda vitaminlar, fermentlar va X,id beruvchi moddalar kam buladi. ~
Yetilmagan asal tez achiy boshlaydi, chunki uning tarkibidagi achitki zambururlariga karshi kurashish xususiyati
kuchsiz. Asal tarkibidagi suv mikdoriga karab asalning yetilganligi xamda uzok saklash mumkinligi aniklanadi. Idishdagi asal ikki xil bulib, idish tagidagi kotgan shakar moddasi ustida Jca suyuk xoldagi shakarning ajralishi xolati xam asalning yetilmaganligidan dalolat beradi. Asal ustiga kupiklar tUplanishi, gaz ajralishi, xid kelishi, ta’mi nordon, achigan bulishi xam asal pishmaganligini kursatadi.
Asalning kuyukligi
Asalning kuyukligi uning chuzilishiga, idishdan tukilishiga karab aniklanadi. Asalning kuyukligi uning tarkibidagi suv mikdoriga, xaroratiga xamda kimyoviy tarkibiga BOFLIK buladi. Yukori namlikda asal k.uyukligi va yopishkokligi kamayadi. Tarkibida 18 foiz suv bulgan asal 25 foiz suv bulgan asalga nisbatan 6 marotaba k.uyuk. bular jan. Shuning uchun xam asalning kuyukligi uning yetilganini kursatuvchi asosiy kursatkich Xl1soblanadi. Xarorat k.anchalik yukori bulsa, shunchalik asal suyuk buladi, shuning uchun xam
ari uyasidan olingan mumkatak inchali ramkalardan asalning usha zaxoti olish tavsiya Jtiladi, chunki asalli ramkalar saklangan ari uyasida xarorat yukori bulib, +35 gradusdan kam BUlmaYdi. Asalarilar asali bu glyukoza, fruktoza va dekstrinlarga tuyingan suyuklik bulib, asal k.otish vak.tida uzu m shakari chukib ajralib tursa, meva shakari Jca suyuk. xolatda saklanib, asalning ustki k.ismida ajralib turishi (asal pishmaganligidan dalolat beradi) yoki uzum shakari kristallarini urab turadi. Shuning uchu n xam k.otgan asal yopishk.ok. BUladi.
Asalning kotishi
Mumkatak inchalardan olingan suyuk. asal vak.t utishi bilan kotib, kuyuklashib, yirik zarrachali, mayda zarrachali yoki 01( yopa uxshab koladi. Asal tarkibida shakar zarrachalari paydo bulishi xisobiga bunday xususiyat yuzaga keladi, ammo asalning sifati uzgarmay saklanadi. Avvaliga asal664; ...-<...
ning yuza kismida suv BUFlanish xisobiga shakar zarrachalari paydo buladi va ular seki n asal tagiga chukib, chukish vakrI.la zarrachalar kattalashib, sekin-asta xamma asal kopan zarra xolatiga utadi, kopan glyukozani frukroza ura b turadi. K,otgan shakar zarrachalari xajmiga karab uch xil kurinishdagi kotgan asalga bulinadi: shakar zarrachalari 0,5 mm dan YukORI bulsa, u xolda yirik zarrachali asal, shakar zarrachalari 0,5 mm dan kam bulsa mayda zarrachali va kotgan zarrachalari juda mayda bulib, oddiy kuz bilan kurib bulmasa, u xolda sillik yoki kuzilab turgan yoFga uxshagan asal turlariga bulinadi. Agarda asal tarkibida mayda boshlaNFICh zarrachalari juda xam kup bulsa, u xolda kOTISh x,olati tezlashadi va asal xuddi yoFga uxshash sillik bulib kotadi. Mabodo boshlaNFICh kotish zarrachalari kam bulsa. unda asalning KOTISh xolati sekinlashadi, ammo kotgan shakar zarrachalari yirik BUladi. Asalning kotish tezligi usimlikni turiga xam BOFLIK BUladi. Masalan, butgullik usimliklar xamda kungabokar va paxta usimliklarining asali juda tez kotadi. + 13 + 14 gradus ISSIKda asal te] kotadi. Bu x,aroratning oshishi yoki pasayishi natijasida asalning kotishi sekinlashadi, chuiki asalning yopishkokligi ortsa glyukoza kamayadi, +27, +32 gradusda asal kotmaydi, 40 gradus atrofida esa kopan asal zarrachalari eriy boshlaYdi.
Asalning achishi
Yetilgan asal kancha uzok saklansa xam u buzilmaydi va achish xolati yuzaga kelmaYdi. Asal tarkibidagi suv me’yoridan ortik bulsa yoki asal saklanadigan joyda namlik kup bulsa, u x,olda asal achib buzilishi mumkin. Asal tarkibidagi fermentlar ajrapan zamBURUFlar ta’sirida shakarlar parchalanib. vino spirti xamda karbonat angidrid gaziga ajraladi va nordon sirka bakteriyalari vino spirtini achitib sirka kislotasiga SN,SOON aYlantiradi. SnN2O2 = 2S2NrN + 2SO,: UZUM shakarlI 811NO SPllrTlI karbonat aNGI.1rlt.1 gazi S2NrN + 02 SN,SOON + HP 811NO SPllRTI IShS.l0RO.1 sirka KItS.l0ta SUV 16~ -----------------------
Asalning achishi uchun + 11 os, + 19°S juda I\ulay sharoit x.isoblanadi. Asal achishini tUxtatish uchun uni 60°S ISSII\likda 30 dal\Il\a yoki 75°S ISSII\LIl\da 1 O dal\Il\a davomida
kizdiriladi.
Zaxarli asal
Ayrim x.ollarda arilar shunday asal olib keladilarki, uni iste’mol I\ILISh borasida tarkibida zax.arli xususiyatlar borligi aNIl\Lanadi. Radodendron, azaliya, BOTI\OI\ bagulnigi oddiy biryuchina va chemirinsa usimliklari gullaridan tuplangan sharbatlar tarkibida andromedotoksin, rodotoksin. genangin, tutin, melitoksin, x.amda ayrim beladonna va bangidevona (tUnriz TapOI\) kabi usimliklar gulchangida x.am zax.arli xususiyatlar uchraYdi. Bu xildagi usimliklar gulining sharbati odamlarga zax.arli. lekin arilarga zax.arli emas. Bunday asallardan 2-3 k:oshik: yoki 20 gr dan 100 grammgacha iste’mol I\ilingach oradan 15-20 dak:ik:a )'tib, muzdek ter chik:ib bosh orriri, bosh aYlanishi. k:usish. ich ketish yoki kukarib ketish x.olatlari uchrab. nafas olishni k:iyinlash:giradi x.amda yurak urishini susaYishi. oyok:-k:ullarda tomir tortishi kuzatiladi va ertasiga tana x.olati yaxshilanib, odam uzini yaxshi x.is I\ila boshlaYdi. Zax.arli asal iste’mol I\ilishdan x.alok bulgan x.olatlar uchramagan. Asallardagi zax.arli xususiyatlar 1 oy sal\Langandan keyin Yuk:oladi. Zax.arli asal usha sharbat beradigan usimliklar gulchangini tekshirib yoki biologi k tajriba yuli bilan sichk:on va dengiz ChUChl\alarida (morskaya svinka) tekshiriladi


18-MAVZU: OZIQALARDAN SAMARALI FOYDALANISH USULLAR

REJA
1.Ari ozuqasi
2. Ekinlarni asalarilar yordamida changlatish

Mutaxassis olimlarning fikricha, bir gektar bedazor gulini changlatish uchun 2-3 ta asalari oilasi kifoya ekan. 1 gektar g'o'za maydoni uchun 2-4 ta, mevazorlar uchun 2-4 ta, poliz ekinlari uchun 0,5-1 ta, sabzavot, uzumzor, perko, raps kabi ekinlar uchun

2. 
   2 ta asalari oilasi talab qilinadi.
   

Hozirgi kunda asalari oilasi bilan faqatgina 200 ming gektardan ziyodroq g'o'za maydonlarini changlatish mumkin, xolos..
Asalari bir daqiqada o'ndan ortiq, bir kunda esa 72 mingga yaqin g'o'za gulini changlatishga ko'maklashadi. O'z vaqtida yaxshi changlanish esa hosildorlikning oshishida katta ahamiyatga ega. Bu ayniqsa, beda urug'i hosilini o'stirishda yaqqol seziladi.
Respublikamizda asalarichilikni rivojlantirishning va uni ozuqa bilan ta'minlashning yana bir yo'li, chorvachilik uchun takroriy ekiladigan ozuqabop ekinlardan hisoblangan kuzgi raps va perko kabi servitamin ekinlarni javdar o'simligi bilan birga xo'jaliklardabo'shab qolgan yerlarga ekishni tashkiletishdir.Bu ozuqabop ekinlar bahorda chorva mollari uchun juda to'yimli shirali ozuqa bo'lishi bilan birga, asalarilarning bahoriy rivoji uchun ham juda yaxshi gulshira va gulchangi beruvchi o'simliklardan hisoblanadi. Shuningdek, bug'doydan bo'shab qolgan yerlarga uch oylik kungaboqar o'simligi navlarini ekish ham yoz oxirida asalari oilasini ko'plab gulchangi va gulshirasi bilan ta'minlab, rivojalantirishiga salmoqli hissa qo'shadi.
Arilar ozuqa qidirib gullarni changlatib, meva navlarini yaxshilab, hosildorlikni oshirsalar, gullar arilarni gulchang va sharbat (oqsil, uglevod) kabi oziq bilan ta'minlaydi.
Asalarilar yordamida va boshqa kompleks usullar qo'llab hosilni oshirish masalasiga bizda ham, Yevropa davlatlarida ham ahamiyat berilmoqda. Ko'pgina olimlarning ma'lumotlariga ko'ra o'simliklarni asalarilar yordamida changlatish natijasida beda hosili 180-250 %gacha, kungaboqar 40-50% gacha, qora bug'doyni 1,5 martagacha, karam, sholg'om, piyozni 30-40 %, zig'irni 27 %gacha, rezavor meva hosili 50-60 % gacha ortishi kuzatilgan.Changlatishda asalarilardan muvaffaqiyatli foydala- nish uchun: sog'lom, kuchli asalari oilasi changlatish kerak bo'lgan joyga olib chiqishdan 12-14 kun oldin oilada 5-6 ta naslli rom bo'lib undagi asalarilar naslini boqishga yetadigan asalari bo'lishi kerak.
Changlatishda yuqori darajadagi ko'rsatkichlarga erishgan asosiy shartlardan biri ari oilasini changlatiladigan maydonga yaqin qo'yish va asalarining bu yerga uchib keladigan yo'lida to'siqlarning kamroq bo'lishidir. Tabiiy daryo, ko'l, qirlar, qurilishlar, daraxtlar, zaharli gazlar, korxonalar tutuni, kimyoviy chiqindilar kabi to'siqlar qanchalik kam bo'lsa asalarilar shuncha tez joyga borib changlata boshlaydi, to'siqlardan uchib o'tishga kamroq energiya sarflaydi, ularning ishlashi xavfsizroq bo'ladi va belgilangan maydonni changlatish uchun kamroq asalari oilasi kerak bo'ladi.
Katta cho'zilgan yer maydonlarida changlatish samarasini oshirish uchun ari oilalarini dalaning chetidan 200-300 m ichkariga, bir-biridan 800-1200 m masofada qo'yish kerak. Shuni hisobga olish kerakki, changlatiladigan maydonning atrofida asalarilar diqqatini jalb qiladigan o'simliklar bo'lmasligi kerak, aks holda, ularda asalarilamingbir qismi qolib ketadi. Asalarilar bir xil o'simlik changini iste'mol qilishi ularning hayotiy faoliyatini pasayrishini hisobga olib asosiy o'simlik yonida boshqa ekinlar ekilishiga yo'l qo'yiladi. Tarvuz, qovun, baqlajon, bodring va yovvoyi o'simliklar solyanka, chirmoviq, otquloq va hokazo ekinlar asalarilarning hayotiy faoliyatini kuchlantiradi: Lekin bulaming maydoni changlatiluvchi ekin maydonining 2/ 3 qismidan oshiq bo'lmasligi kerak.
Ekinlarni asalarilar yordamida changlatish va hosildorligini oshirishning quyidagicha usullari mavjud:

9. 
   Asalarilarning xohlagan o'simlikka borishini ta'minlash uchun qo'llaniladigan usullardan biri bu ulami o'rgatishdir, ya'ni ularda ma'lum bir o'simlikka borish refleksini ishlab chiqish. Buning uchun tayyorlangan siropga (1 qism qand, 2 qism suv) belgilangan o'simlikning changidan olingan gulini solish va tun bo'yi shu siropda qoldirish kerak. Ertalab asalarilar hali uchib chiqmaslaridan oldin har oilaga 200 g hisobida shu siropdan oxurlarga quyiladi.
   
10. 
    Asalarilarni ma'lum bir joydan asal yig'ishga o'rgatishda kechqurun oxurga tayyorlangan ivitma quyiladi, ertalab qolgan ivitma bilan ichidagi asalarilarni changlatish uchun belgilangan maydon o'rtasiga ustiga doka yopib olib borib qo'yiladi va yana ivitma quyiladi. Asalarilar oxurdan o'z uyalariga qaytib kelganda u yerdagilarga oxuming turgan joyi qayerdagiligini «aytadilar».
    

Asalari bilan changlatishning asosiy masalasi bu bir gektar- dagi o'simlikni changlatish uchun kerak bo'lgan asalari oilasining soni katta ahamiyatga ega
19-MAVZU: ASALARILARNING MAHSULDORLIK DARAJASI VA FIZIOLOGIK HOLATI

REJA
1. Asalari kasalliklari

2. Infeksion kasalliklar. Yevropa chirish kasalligi.
3. Invazion kasalliklar. Nozematoz
4. Yuqumsiz kasalliklar. Padov toksikozi