Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

28

---

I
o‘rtalariga kelib AQSHning 29 ta, 1901-yilga kelib 160 ta, 1909-yilga 
kelib esa 400 ta o‘quv muassasalarida sotsiologiya fani o‘qitilgan. 
1916-yilga kelib sotsiologiya bo‘yicha 30 ga yaqin darslik darslik 
nashr etilgan.
Birinchi jahon urushidan keyin AQSHda sotsiologiya va sotsial 
psixologiya bo‘yicha ilmiy markazlar tashkil etila boshlandi. Xususan, 
Kolumbiya universiteti qoshidagi amaliy sotsiologik tadqiqotlar 
byurosi, Michigan universiteti qoshidagi sotsial tadqiqotlar instituti, 
Chikago universiteti qoshidagi jamoatchilik fikrini o‘rganish milliy 
instituti shular jumlasidandir.
G‘arbiy 
Yevropa 
va 
AQSHda 
sotsiologiya 
fanining 
institutsionallashuvi yakuni isboti sifatida sotsiologik tadqiqotlar 
koordinatsiyasi 
markazlari 
ko‘rinishidagi 
milliy 
sotsiologik 
assotsiatsiyalaming, sotsiologik forumlar va sotsiologik nashrlaming 
tashkil etilishini olish mumkin.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, XXI asming salkam 18 yili 
o ‘tib borayotgan bugungi kunda biz sotsiologiya fani tarixini davr va 
bosqichlarga ajratish mezonlarini qayta ko‘rib chiqish zarur bo‘ladi. 
Zero XXI asming qisqa muddati o'tgan bo‘lsada, XX asr uchun 
zamonaviy deb olingan nazariyalar bugungi axborotlashuv va 
gioballashuv asrida sotsiologik tafakkur doirasida ro‘y bergan juda 
ko‘plab jiddiy va keskin o‘zgarishlar rakursida birmuncha eskirgan va 
tubdan o‘zgarganligini ham ko‘rishimiz mumkin.
5. 
0 ‘zbekistonda sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiy 
etishi tarixi haqida gap borganda uni sobiq ittifoq tarixidan ayri holda 
tushuntirishning iloji yo‘q. AQSH va G‘arbiy Yevropa sotsiologik 
tadqiqot 
nazariyalari 
va 
metodologiyasi 
sovet 
marksistik 
sotsiologiyasida yetarlicha qadrlanmadi. Ular buijua nazariyalari 
sifatida tanqid qilindi va butunlay inkor etildi. Kommunistik 
mafkuraga asoslangan sovet marksistik sotsiologiya fani tobora 
o‘zining fan sifatidagi mohiyatini yo‘qota bordi. Boshqa ijtimoiy va 
gumanitar fanlar qatori hukmron siyosiy mafkuraga bo‘ysundirildi, 
uning ojiz xizmatkoriga aylantirildi. Natijada sotsiologiya mavjud 
ijtimoiy reallikni bir tomonlama soxta ifodalovchi totaiitar davlat 
buyurtmasini bajaruvchisi bo‘lib qoldi.
Sobiq ittifoqning dastlabki yillaridayoq, ya’ni 1918-1919-yillarda 
Petrograd va Yaroslavl universitetlarida sotsiologiya kafedralari 
ochildi. Sotsiologiya mutaxassisligi bo‘yicha ilmiy daraja joriy qilindi.
29

---

1919-yilda esa sotsiologiya instituti tashkil etildi. 1922-yiIda esa VKP 
(b) MK qarori bilan rus ziyolilarining katta guruhi Rossiyadan chet 
elga badarg‘a qilindi. Ular ichida yirik sotsiolog P.A.Sorokin ham bor 
edi. U AQSHda yashadi va o‘z ilmiy faoliyatini davom ettirib 
dunyoviy mashhurlikka erishdi.
XX asming 20-yillarida sotsiologiya bo‘yicha qator asarlar nashr 
etildi. Misol uchun, 1922-yilda P.A.Sorokinning «Sotsiologiya 
asoslari», 1928-yilda V.M.Xvostovning «Sotsiologiya asoslari», 
«Ijtimoiy progress qonuniyatlari to‘g‘risidagi ta ’limot», 1922-yilda 
N.A.Buxarinning 
«Tarixiy 
materializm 
nazariyasi. 
Marksistik 
sotsiologiyaning 
ommabop 
dasrsligi», 
1923-yilda 
esa 
M.S.Solinskiyning 
«Kishilarning 
ijtimoiy 
hayoti. 
Marksistik 
sotsiologiyaga kirish» kabi bir qator kitoblar nashr etildi. Ularda 
asosan sotsiologiyaning nazariy masalalari ishlab chiqilgan edi.
XX asming 50-yillarida sotsiologiya to‘la falsafiy fan sifatida 
e'lon qilindi. Tarixiy materializm marksizm sotsiologiyasi sifatida 
qaralib, empirik aniq sotsiologik tadqiqotlar falsafiy nazariyaning 
predmeti boim asligi uchun sotsiologiyadan surib chiqarildi. Shu 
davrdan boshlab sotsiologiya sobiq ittifoqda o‘zining fan sifatidagi 
mazmunini yo‘qotdi.
XX asming 50-yillari oxiri - 60-yillari boshlaridan sotsiologiya 
fani rivojida birmuncha ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Empirik 
sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi. 60-yillar o‘rtalarida 
birinchi sotsiologik muassasa - SSSR FA falsafa instituti qoshida 
sotsiologik tadqiqotlar bo‘limi tashkil qilindi. Leningrad universitetida 
sotsiologik tadqiqot 
laboratoriyasi 
ochildi. 
1962-yilda 
Sovet 
sotsiologik assotsiatsiyasi, 1964-yilda esa MDU falsafa fakultetida 
konkret sotsiologik tadqiqotlar kafedrasi tashkil qilindi. 1969-yilga 
kelib SSSR FA ittifoqdosh respublikalarda o‘z bo'limlariga ega 
boigan konkret sotsiologik tadqiqot instituti tashkil qilindi. 1974- 
yildan boshlab Moskvada, Sverdlovsk, Leningrad, Novosibirsk kabi 
yirik ilmiy markazlarda «Sotsiologik tadqiqotlar» jumali chiqa 
boshladi. 1988-yilga kelib Moskva, Leningrad, Sverdlovsk, Kiev 
universitetlarida sotsiologiya fakultetlari ochildi.
0 ‘zbekistonda sotsial fikrlar rivojida 20-30-yillardagi jadidchilik 
harakati g‘oyalari muhim rol o‘ynadi. Ma’rifatparvar jadidlar shartli 
ravishda 3 ta guruhga bo‘lingan holda (ijtimoiy siyosiy, madaniy- 
ma’naviy, diniy-ma’rifiy) milliy mafkurani yaratish, yangicha ta’limni
30

---

joriy etish milliy madaniyatni rivojlantirish 
-..y va mahalliy urf- 
odatlarni keng yoyishning ijtimoiy m a’naviy jihatlari bilan bir qatorda 
sotsial jihatlarini ham atroflicha tahlil qilganlar. Ulaming bu g‘oyalari 
respublikamizda keyingi davrlarda sotsial qarashlar rivojida muhim 
ahamiyat kasb etdi.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi bag‘rida bo‘lishiga qaramasdan 
0 ‘zbekistonda o‘tgan asming 60-90- yillarida sotsiologiya fanining 
bir qancha sohalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Masalan, 
1971-yilda OlzSSR FA ning Kibemetika Ilmiy ishlab chiqarish 
birlashmasi qoshida “Sotsiologik jarayonlami modellashtirish”, 
keyinchalik esa “Sotsial-iqtisodiy jarayonlami modellashtirish” 
laboratoriyalari 
ochildi1. 
Demak, 
sotsiologiyaning 
rivojlanishi 
0 ‘zbekistonda 1960-yillar oxiri 1970-yillar boshlariga to‘g‘ri keladi, 
deyishga asos bor. 0 ‘zbekistonda bu davr sotsiologiyasi o‘ziga xos 
tarzda namoyon bo‘lib, asosan iqtisod va siyosat fanlari kesimida 
shakllangan, deyish mumkin. Bunda akademik V.Q.Qobulov, 
R.A.Ubaydullaeva, professor N.S.Aliqoriyevlar tomonidan amalga 
oshirilgan tadqiqotlar muhim o‘rin tutgan.
Shuningdek, 0 ‘z SSR FA Falsafa va huquq institutida ham 
sotsiologiya sektori faoliyat yuritgan. Bu sektorga uzoq yillar 
davomida T.R.Abdushukurov rahbarlik qilgan.
Sobiq ittifoq davrida tarixni materialistik tushunishga sinfiy va