Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

disfunksiya
tushunchasini ishlab chiqadi. «Disfunksiyalar - tizimning 
moslashuvi yoki muvofiqlashuvini kamaytiradigan kuzatiladigan 
natijalardir»2. Xuddi strukturalar yoki institutlar sotsial tizimning 
boshqa qismlarini saqlab qolishga yordam bergani kabi, ular ham 
uning uchun salbiy oqibatlar olib kelishi mumkin. Masalan, Qo‘shma 
Shtatlaming janubidagi qullik Janubning oq tanli qatlami uchun ijobiy 
oqibatlarga, masalan, arzon ishchi kuchi bilan ta’minlash, paxta 
iqtisodiyotini va ijtimoiy maqomni qo‘llab-quvvatlashga olib keldi. U, 
shuningdek, disfunksiyaga ega edi, xususan, janubliklaming qishloq 
ho‘jaligi iqtisodiyotiga haddan ortiq bogiiqligiga va buning oqibatida 
sanoatlashtirishga tayyor emasliklariga olib keldi. Shimol va Janub 
o‘rtasidagi ilgarigi sanoat tengsizligini, hech bo‘lmaganda, ma’lum 
darajada Janubdagi qullik instituti disfunksiyalariga kiritish mumkin.
Merton, shuningdek, 
nonfunksiyalar
tushunchasini ilgari surib, 
ulami ko‘rib chiqilayotgan tizimga taalluqli boim agan oqibatlar 
sifatida ta’riflagan. Ularga ilk tarixiy davrlardan «omon qolgan» 
ijtimoiy shakllami kiritish mumkin. Garchi o‘tmishda ular ijobiy yoki 
salbiy oqibatlarga ega bo‘lgan bo‘lsa, zamonaviy jamiyatga ular 
sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydilar. Ba’zilar bundan norozi bo‘lsalarda, 
«Ayollar nasroniy bardosh harakati» bunga misol bo‘lib xizmat qilishi 
mumkin (Women's Christian Temperance Movement)3.
1 М ертон P. Явны е и латентные функции // Американская социологическая мысль. Тексты. - М.,
1996. - С . 414.
2 М ертон Р. Явные и латентные функции // А мериканская социологическая мысль. Тексты. - М., 
1996. - С. 414.
3 George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Me G raw-Hill. 2010. - P. 253.
4 3 8

---

Disfunksiya vazifalari og‘irmi yoki aksinchami, degan savolga 
javob berish oson boiishi uchun, Merton 
s o f balans
(muvozanat) 
konsepsiyasini 
ishlab 
chiqdi. 
To‘g ‘ri, 
biz 
hyech 
qachon 
disfunksiyaning ijobiy vazifalarini shunchaki terib va nima o g ir 
bosayotganini obyektiv tarzda aniqlay olmaymiz, zero, bu masalalar 
shunchalik 
murakkab 
va 
shu 
darajada 
subyektiv 
flkrlarga 
asoslanganki, ulami osongina. hisoblab va oichab boimaydi. Merton 
konsepsiyasining foydasi shundan iboratki, u sotsiologlaming diqqat- 
e'tiborini nisbiy ahamiyat masalasiga qaratadi. Agar qullik misoliga 
qaytadigan boisak, Janub uchun qullik nisbatan ko‘proq funksional 
yoki disfunksional xarakterga ega boidim i yoki yo‘qmi, degan savol 
yuzaga keladi. Shunga qaramay, mazkur masala nihoyatda umumiydir 
va bir qator muammolami (masalan, qullik oq tanli quldorlar kabi 
guruhlar uchun funksional xarakterga ega) hisobga olmaydi.
Bunga o‘xshash savollami aniqlab olish uchun Merton 
funksional
tahlil darajalari
mavjudligi g‘oyasini ilgari surdi1. Funksionalistlar, 
qoidaga ko‘ra, yaxlit jamiyat tahlili bilan chegaralanganlar, Merton 
esa, shuningdek, tashkilot, institut yoki guruhni ham tahlil qilish 
mumkinligini 
bayon qiladi. 
Qullik bajarib kelgan vazifalar 
muammosiga qaytgan holda, tahlilning bir nechta darajasini farqlash 
va qora tanli oilalar, oq tanli oilalar, qora siyosiy tashkilotlar, oq 
siyosiy tashkilotlar uchun va h.k. uchun qullikning funksiya va 
disfunksiyasini o‘rganish zarur boiadi. Sof balans (muvozanat) 
nuqtayi nazaridan, qullik, ehtimol, ma’lum ijtimoiy birliklar uchun 
nihoyatda funksional, boshqalari uchun esa o‘ta disfunksional boiishi 
mumkin. Ushbu muammoni ko‘rib chiqishni ushbu g‘oyat aniq 
darajaga ko‘chirish Janub uchun qullik funksionalligi tahlilini 
umuman osonlashtiradi.
Bundan tashqari, yuqorida ta’kidlanganidek, Merton