Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi

8.Mashg’ulot yuklamalarning to’lqinsimon  o’zgarishi haqida ega qilish. 
Aslida  yuklamalarni  asta-sekin  oshira  borish  to’g’ri  chiziqli,  bosqichli  yoki 
to’lqinsimon  bo’lishi  mumkin.  Sport  mashg’uloti  uchun  ko’proq  to’lqinsimon  dinamika 
xarakterli  hisoblanadi.  Bunga  sabab  avvalo  sportchi  organizmining  funktsional  va 
adaptatsion imkoniyatlariga qo’yiladigan talablarning nihoyat darajada yuksak-ligidir. 

---

 
 
 
 
121
Sport  mashg’ulotining  mazkur  xususiyatiga  faqat  keyingi  o’n  yilliklardagina  jiddiy 
e’tibor  beriladigan  bo’ldi  (V.M.Dyachkov,  L.P.Matveev,  L.Prokop,  V.D.Shaposhnikov  va 
boshqalar).  Shunga  qaramay,  hozirning  o’zida  yuklamalarning  mashg’ulot  jarayoni  turli 
bo’laklaridagi  umumiy  tendentsiyasiga  xos  taxminiy  sxemani  tasav-vur  etish  mumkin. 
Mazkur sxemaga muvofiq quyidagicha masshtablardagi «to’lqinlar» ajralib turadi: 
a) turli hollarda ikki kundan etti kungacha va undan ko’proq vaqtni o’z ichiga oladigan 
mikrotsikllardagi yuklamalar dinami-kasini ifodalovchi kichik «to’lqin»lar: 
b)  mashg’ulot  bosqichlari  doirasida  bir  nechta  kichik  «to’lqin»lar  (masalan,  3-6) 
yuklamasining umumiy tendentsiyasini ifoda etuvi o’rtacha «to’lqin»lar. 
v) mashg’ulot davrlaridagi o’rta «to’lqin»larning umumiy tendeniyasini xarakterlovchi 
katta «to’lqin»lar. 
Sport  mashg’ulotini  tashkil  etish  san’ati  ko’p  jihatdan  ana  shu  «to’lqin»larning 
barchasini  bir-biriga  mutanosib  qila  bilishga  bog’liq,  ya’ni  mikrotsikllardagi  yuklamalar 
dinamikasi  bilan  u  yoki  bu  bosqichlar  va  davrlar  uchun  xarakterli  bo’lgan  mashg’ulot 
jarayonining  eng  umumiy  tendentsiyalari  o’rtasidagi  zarur  muvofiqlikni  ta’minlashdan 
iborat, 
To’lqinsimon  tebranishlar  yuklamalarning  hajmi  dinamika-siga  ham,  intensivligi 
dinamikasiga  ham  xos,  lekin  hajm  dinami-kasi  tebranishlari  bilan  intensivlik  tebranishlari 
parametrla-rining  maksimal  qiymati  odatda  bir-biriga  mos  kelmaydi.  O’rtacha  va  ayniqsa, 
katta  «to’lqin»larda  dastlab  hajm  ko’rsatkichlari  (bir  hafta  va  bir  oy  ichidagi  mashg’ulot 
ishlarining  umumiy  miqdori)  apogeyga  etadi,  keyin  hajm  stabillashadi  va  kamaya  boradi, 
ana  shu  fondda  esa,  intensivlikning  har  xil  ko’rsatkichlari  (mashg’ulot-larning  xarakterli 
zichligi,  harakatlarning  tezkorlik  va  kuch-quvvat  xarakteristikasi  va  boshqalar)  eng  yuqori 
qiymatga etadi. 
Kichik  «to’lqin»larda  odatda  buning  aksini  ko’ramiz:  dastlab  tezkorlik  -  kuch 
xarakteridagi (ya’ni intensivrok) mashg’ulotlar, ke-yinroq esa hajmi ko’proq mashg’ulotlar 
o’tkaziladi.  Bu  umumiy  ten-dentsiyalar  mashg’ulot  jarayonidagi  u  yoki  bu  mashqlarning 
o’rni va roliga qarab turlicha namoyon bo’ladi. 
Sport  mashg’ulotidagi  yuklamaning  to’lqinsimon  o’zgarishi-ning  sabablari  ilgari 
jismoniy  tarbiyaning  umumiy  printsip-larining  bayon  etilishi  munosabati  bilan  qisman 
tushuntirib  o’tilgan  edi.  Bunda  kichik  «to’lqin»  lar  avvalo  charchash  va  kuch-quvvatni 
tiklash  jarayonlarining  o’zaro  aloqasi  natijasida  paydo  bo’lishini  hisobga  olish  kerak.  Bu 
jarayonlar  sportchi  organizmida  mashg’ulot  ta’siri  ostida  hosil  bo’ladi  va  mikrotsikllarda 
yuklama hamda dam olishni almashtirib turish, shuningdek, yuklama miqdori va xarakterini 
o’zgartira borish zaruratini ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda hayot va faoliyatning umumiy 
rejimi, fiziologik jarayonlarning tabiiy ritmi tufayli organizm funktsional holati vaqti-vaqti 
bilan o’zgarib turishi ham muhim rol o’ynaydi. 
Katta  va  kichik  «to’lqin»  lar  avvalo  kechikib  sodir  bo’ladigan  transformatsiya 
qonuniyatlari  tufayli  paydo  bo’ladi.  Organizmdagi  turli  organlar  va  sistemalarning 
moslashuv o’zgarishlari mashg’ulot yuklamalari dinamikasidan orqada qolib ketayotgandek 
yuz  beradi.  Shuning  uchun  organizm  funktsional  imkoniyatlarini  mutanosib  orttirish 

---

 
 
 
 
122
maqsidada  yuklamalarni  sistematik  o’zgartirib  turish  zarur  bo’lib  qoladi.  Kechikib  sodir 
bo’ladigan transformatsiyani, jumladan, yuklamaning oylik hajmlari dinamikasi bilan sport 
natijalari  dinamikasini  solishtirib,  rasmda  keltirilgandek  tashqi  ko’rinishda  kuzatish 
mumkin. Natijalarning eng ko’p yuksala borishi yuklama hajmining eng ko’paygan davriga 
mos kelmaydi - qilingan ish hajmi sport natijalarini yuksaltirishga o’tishga qadar anchagina 
vaqt o’tishi talab etiladi. Shu misolning o’zida yuklamalar intensivligining dinamikasi sport 
natijalari dinamikasi bilan ko’proq bevosita aloqador ekani ham ko’rinib turibdi: natijaning 
o’zgarishi deyarli shu zahoti intensivlikning xuddi shu yo’nalishda o’zgarishini aks ettiradi. 
Biroq  bundan  yuklama  hajmi  kamroq  rol  o’ynaydi,  degan  xulosa  chiqmasligi  kerak.  Sport 
natijasi  pirovardida  hajmga  ham,  intensivlikka  ham  birdek,  lekin  turlicha  nisbatda 
bog’liqdir. Yuklamalar hajmining o’sib borishi keyingi yutuqlar uchun poydevor yaratishda 
ko’proq  rol  o’ynaydi,  intensivlikning  o’sib  borishi  esa,  o’zlashtirilgan  hajm-lar  bazasida 
spot yutuqlarini amalga oshirish ishida etakchi rol o’ynaydi. 
Mashg’ulot  yuklamalarining  to’lqinsimon  o’zgarishi  ular  hajmi  bilan  intensivligi 
o’rtasidagi qarama-qarshilikni eng yaxshi hal etish imkonini beradi. Bunday dinamika hajmi 
«to’lqini»  apogeyi  bilan  intensivlik  «to’lqini»  apogeyini  vaqt  jihatidan  bir-biridan  ajratib, 
yuklama barcha predmetlarining qiymati eng katta bo’lishiga erishish imkonini beradi. Shu 
bilan  birga  bunday  dinamika  mashg’ulot  talablarini  haddan  tashqari  jamlab  yuborishga 
monelik qiladi, chunki yuklamani nisbatan kamaytirib turishni sistematik o’z ichiga oladi va 
shu bilan ish qobiliyatini to’liq tiklab olish uchun hamda mashq ko’rganlik to’xtovsiz o’sa 
borishi uchun zarur shart-sharoitni ta’min etadi.  
Amalda  yuklamalar  dinamikasidan  u  yoki  bu  «to’lqin»  larning  «tushib  qolish» 
xodisasini  kuzatish  mumkin.  Buni  barcha  hollarda  mashg’ulot  qonuniyatlaridan  chekinish, 
deb bo’lmaydi. Mashg’ulot jarayonining ba’zi bir bo’laklarida kichik va o’rta «to’lqin»larni 
yuklamalar  dinamikasining  boshqa  shakllari  «bosqichli»,  «to’g’ri  chiziqli»  bilan 
almashtirilishi ham mumkin. Biroq bunga faqat ay-rim hol sifatida yo’l qo’yiladi. Umumiy 
tendentsiyada  esa,  yukla-malar  dinamikasi,  albatta,  to’lqinsimon  yoki  shunga  o’xshash 
shaklga  kiradi,  «to’lqin»  larning  turli  elementlari  orasidagi  nisbat  esa,  mashg’ulotning 
bosqich va davrlariga qarab o’zgarib turadi. 
Mashg’ulot  yuklamalari  dinamikasining  to’lqinsimon  xarak-teri  sport  trener 
mashg’ulotining  yuqorida  ko’rib  chiqilgan  boshqa  qonuniyatlari  bilan,  ularning  oliy 
ko’rsatkichlarga  yo’nal-tirilganligi,  mashg’ulot  talablarining  asta-sekin  va  ayni  vaqt-da 
maksimal  orta  borishi,  yuklamalar  uzluksizligi  va  dam  olish  bilan  ratsional  suratda 
almashinib  turishi  bilan  bevosi-ta  aloqadordir.  Mana  shu  qonuniyatlarning  barchasi 
sport mash-g’ulotini tashkil etishning eng muhim asosi sifatida, ayniqsa, sistematiklik hamda 
rivojlana borish tamoyillari munosabati bilan doimo xisobga olib turilishi turilishi kerak. 
  микроциклнинг намуна схемаси 
Umuman  shuni  aytish  kerakki,  tayyorgarlik  sharoitlarining  musobaqa  sharoitlariga 
muvoffiqligi  hamisha  ham  musobaqa  sharoitlarini  aynan  ko’chirish  degan  ma’noni 
anglatavermaydi.  Tayyorgarlikni  qiyinlashtiradigan  sharoitlar  mazkur  sharoitga  o’tish  uchun 
qanchalik  zarur  bo’lsa,  faqat  shuncha  va  tayyorgarlikning  yakuniy  natijasiga  salbiy  ta’sir 
etmaydigan  darajadagina  kiritiladi.  Bundan  tashqari  musobaqaning  bir  qator  o’zgaruvchan 
sharoitlari  (raqibning  o’ziga  xos  xususiyatlari,  birinchilik  o’tkazish  tartibidagi  ba’zi  bir 

---

 
 
 
 
123
xususiyatlar, ob - havo sharoitlari va hokazolar) kutilmaganda paydo bo’ladi. Sportchida xilma 
-  xil  sharoitlarda  o’z  kuchini  effektiv  tarzda  ishlata  bilish  qobiliyati  bo’lishi  zarur.  Buning 
uchun tayyorgarlik sharoiti tegishlicha variativ (o’zgaruvchan) bo’lishi kerak. 
Mashg’ulotning maxsus tayyorgarlik bosqichini boshqacha qilib musobaqa oldi bosqichi 
deb  atash  ham  mumkin.  Chunki  u  bevosita  musobaqa  davriga  ulanib  ketadi.  Bu  bosqichda 
qo’lga kiritiladigan sport formasini «boshlang’ich» deyish mumkin: keyinchalik uning darajasi 
ortib  boradi,  bunda  uning  ayrim  komponentlari  (ayniqsa,  taktik  tayyorlik)  navbatdagi 
musobaqalarning spetsifi-kasiga qarab o’zgaradi. 
Tayyorgarlik  davrining  funktsiyasi  bajarilganini  ko’rsatuvchi  mezon  sifatida 
mashg’ulotning bundan oldingi tsiklida erishilgan natijadan yaxshiroq natija yoki shu darajaga 
yaqinroq  ko’rsatkich  xizmat  qilishi  mumkin.  Sport  natijalari  aniq  miqdor  xarakteristikasiga 
ega  bo’lmagan  sport  turlari  uchun  umumiy  tayyorgarlik  (birinchi  bosqichda)  va  maxsus 
tayyorgarlik  (ikkinchi  bosqichda)  normativlarini  bundan  avvalgi  tsiklning  tegishli 
normativlariga qaraganda ortiqroq bajarilishi mezon bo’ladi.