Jismoniy madaniyat

Vaziyat nazariyasi

 tadqiqotchilari (amerikalik tadqiqotchi F.Fidler) fikriga ko`ra 

«vazifaga  mo`ljal  olgan»  yoki  «odamlarga  mo`ljal  olgan»  lider  faoliyatining 

samaradorligi  guruhdagi  sharoitga  bog`liqdir.  Liderlik  funksiyasini  amalga  oshirish 

uchun  o`ta  qulay  va  o`ta  noqulay  sharoitlarda  «vazifaga  mo`ljal  olgan»  lider  katta 

natijalarga  erishadi.  O`rtacha  qulay  vaziyatlarda  esa  «odamlarga  mo`ljal  olgan»  lider 

Birinchisi

- professional 

roli, bajarilayotgan  ish 

yuzasidan lider 

tomonidan 

bildirilayotgan  va paydo 

bo`lgan muammoni xal 

qilishga  mo`ljallangan 

taklif  va fikrlar. 

Ikkinchisi

- «ijtimoiy-

emotsional  mutaxassis» 

roli, shaxslararo 

munosabatlardagi 

muammolarni  hal qilish 

bilan bog`liq bo`lgan 

liderlik.

---

45 

 

ustunlikqiladi.  Liderlik  -  guruh  funksiyasidir,  uni  guruh  maqsadlari  va  vazifalarini 

hisobga olgan holda o`rganish kerak.  

Quyidagi  namunalarga  e’tibor  bering.  Ushbu  misollarda  boshqariluvchi 

ko’nikma tez-tez takrorlanuvchi jarayon bo’lib qolishiga moyilligi yuqoridir:  

➢

 

Yetti  yoshli  bola  yonida  o’tirgan  qizga  qarab  beg’ubor  tabassum  qiladi 

(boshqariluvchi). Ular atrofida o’tirgan sinfdoshlari javob tariqasida qiqirlab kulishadi 

(kuchaytiruvchi).  

➢

 

Bog’cha  bolasi  o’qituvchining  hikoya  haqidagi  savoliga  javob  berish  uchun 

qo’lini ko’taradi (boshqariluvchi). O’qituvchi javoban uni chaqiradi va javob berishiga 

ruxsat beradi (kuchaytiruvchi).  

➢

 

Bolalardan yana biri ruxsat olmasdan javob bera boshlaydi (boshqariluvchi). 

O’qituvchi qovog’ini solidi, uning javobini inobatga olmaydi, lekin o’qituvchi boshqa 

o’quvchilardan  yana  so’rashidan  oldin,  ular  o’sha  bolaning  javobini  diqqat  bilan 

eshitayotgan bo’lishadi qo’lini ko’tarmagan bo’lsa ham (kuchaytiruvchi).  

➢

 

O’n  ikkinchi  darajali,  yengil  atletika  jamoasining  a’zosi  mashg’ulotlar 

davomida 1 mil yuguradi (boshqariluvchi). So’ngra u tezligidagi o’zgarishni – jamoaga 

qo’shilgan paytidagi tezligi va hozirgi paytdagi tezligidagi o’zgarishlarni yozib yuradi 

(kuchaytiruvchi).  

➢

 

Doim  tashvishi  bor  o’quvchi  nazorat  ishini  besh  daqiqada  yozib  tugatadi 

(boshqariluvchi).  Yordamchi  o’qituvchi  bo’lsa  uni  o’zingnii  ustingda  qattiqroq 

shug’ullanishing kerak deydi (kuchaytiruvchi).  

O’ylaymanki  ushbu  namunalar  boshqariluvchi  ko’nikmaning  asosiy  to’rtta 

sabablarini yoritib beradi.  

Birinchidan,  jarayon  javobiy  ko’nikmaga  nisbatan  sinf  muhitida  keng 

qo’llaniladi. Albatta bu fakt o’quvchining bilim salohiyatidagi baholar o’zgarishlariga 

(baholari, yutuqlari) bog’liq bo’lgan o’qitish natijalarida qo’shimcha ma’no kasb etadi.  

Ikkinchidan,  boshqariluvchi  ko’nikma  orqali  o’rganish  hech  qanday  ma’lum 

darajagacha  yoki  fan  sohasida  chegaralanmagan  balki  lekin  har  bir  sinf  muhitida 

tasavvur qilsa bo’ladigan – tabiatan cheklanishlar bo’lishi mumkin.  

Uchinchidan,  o’qituvchilar  faqat  kuchaytiruvchi  omillarni  nazorat  qiluvchi 

shaxslar  emas.  Ba’zan  bular  jarayondagi  bajaruvchining  o’zi  tomonidan  ham 

boshqarilishi  mumkin  (atletika  jamoasi  misolida),  yoki  bo’lmasam,  sinfdoshlar 

tomonidan (tabassum qilgan sinfdoshlar misolida).  

To’rtinchi sabab yuqoridagilarning natijasi orqali namoyon bo’ladi ya’ni ular 

bir  vaqtda  sodir  bo’lganida.  Ushbu  (Jane  Gladstonening  tushishi  va  qulashi)  bobga 

ma’no mazmun beruvchi g’oya o’quvchining qanday qilib mukammal o’qitilishi haqida 

bir necha tavsiyalarni o’zida mujassamlashtiradi.

11

 

Bizga  shu  mahlumki,  deyarli  barcha  rahbarlarga  doimo  vaqt  yetishmaydi, 

ularning nazarida agar vaqt yetganida, ular  “tog`ni talqon qilib tashlagan bo`lardilar”. 

Darhaqiqat,  vaqt  eng  qimmatli  narsa  bo`lgani  uchun  undan  samarali    foydalanish    -   

yutuqlarning  garovidir.  

Olimlarniig aniqlashlaricha,  rahbar  - o`z  ish vaqtining taxminan  60% ni doimo 

qaytariladigan bir maromdagi ishlarga sarflar, bu esa bir hafta davomida taxminan 26-

 

11

.Kelvin Seifert and Rosemary Sutton,  Educational Psychology © 2018, Second Edition. 49-53b. 

---

46 

 

27 soatga to’g’ri kelar ekan. Vaqtdan unumli foydalanish, uni tejay olish, ichki tartib-

intizom, mehnat faoliyatida ijobiy o`zgarishlarga sabab bo`ladi. Chunki kun tartibidagi 

har  qanday  o`zgarish  korxona  yoki tashkilot  ishiga  ta’lluqli,  uning  uchun  diplomatik 

tarzda  boshqalarni  ham  boshqaruvdagi  omilkorona  usullarning  oshkor  qilinishi  va 

odamlarning ijtimoiy-psixologik munosabatlarini yaxshilashiga xizmat qiladi.