Jismoniy madaniyat

5.

 

Tadqiqot ob’ektining taxminiy, sistemali tahlili: 

O‘rganilayotgan  ob’ekt  sistemali  tahlil  qilinadi.  Bu  ob’ektni,  ijtimoiy-siyosiy, 

iqtisodiy  va  ma’naviy  bog`liqlikda  o‘rganishdir.  Sistemali  tahlil  natijasida  faqat  

ob’ektdagi mavjudlik mexanizimiga emas, balki institutsional, oilaviy-maishiy, shaxsiy 

tuzilmalar ham aniqlanadi. Ob’ektning sistemali tahlili asosida gipoteza shakllanadi. 

6.

 

Tushunchalarni nazariy va empirik interpritatsiyasi: 

Dasto‘rni  tuzishdagi  keyingi  sadam,  bu  interpritatsiyadir.  Intrepritatsiya  - 

sharxlash,  izohlash,  tushuntirib  berish,  talqin  qilish  natijasida  olingan  tushunchalar 

elementidir.  

Dasto‘rni  tuzishda  tushunchalar  nazariy  va  empirik  interpritatsiya 

talqinqilinadi: 

 

7

. Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. - Blackwell Publishing Ltd, 2018. -p.46-49. 

---

39 

 

a)  nazariy  interpritatsiya  (izohlash)  -  bu  tushunchalar  mazmuni  muammoning 

nazariy aspekti nuqtai-nazardan tushuntirishi («e’tiqod» va «qadriyat» tipi belgilanadi). 

b) empirik  (eksperiment)  interpritatsiya  tushunchalarni  empirik  faktlar  bilan 

tatskoslash,  o‘rganilayotgan  soha  bilan  mosligini  aniqlash,  operatsional  tushuncha 

to‘plash. 

Kuzatish  metodi.  Umumiy  psixologiyada  bu  metodning  ob’ektiv  (tashqi)  va 

sub’ektiv  (o‘zini  o‘zi)  kuzatish  turlari  mavjud.  Inson  psixikasidagi  o‘zgarishlarni 

kuzatish uchun quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq: kuzatishning maqsadi 

va vazifasini sat’iy belgilash; kuzatish ob’ektini tanlash, ya’ni kimni va nimani kuzatish; 

kuzatiluvchining yoshi va jinsini aniqlash; tadqiqot o‘tkazish va rejasini tuzish; kuzatish 

qancha muddat davom etishini sat’iylashtirish;  kuzatishni shaxsni saysi faoliyatlarida 

(uyin,  mehnat,  utsish,  sport)  amalga  oshirishini  belgilash;  kuzatish  o‘tkazishning 

shaklini  (yakka,  guruhiy,  jamoaviy)  qayd  etish;  kuzatilganlarni  qayd  silib  borish 

vositalarini  tanlash,  saralash  (kundalik,  suhbat  daftari,  kuzatish  varatsasi,  video 

magnetofon, fotoapparat, video kamera va boshsalar).

8

 

Suhbat uyushtirishdan avval tadqiqotchi beriladigan taxminiy savollarni tayyorlab 

quyadi.  Bunda    sinaluvchilarning  yoshi,  jinsi,  qiziqish  doirasi,  imkoniyati  hisobga 

olinadi,  shuningdek,  ularni  toliqtirib  qo’ymaslikning  diqat  markazda  turishi  ijobiy 

natijalar berishi mumkin. 

  Ushbu  metodning  qiymati  tajribaning  ilmiylik  darajasiga,  tekshiriluvchining 

mahoratiga  va  qiziqishiga,  yig’ilgan  psixologik  ma’lumotlarning  xolisligi  va  ularni 

ilmiy tahlil qila bilishga bog`liqdir.

9

 

Eksperimental  psixologiyavapraktikumning  metod  va  metodologiya  haqida 

ma’lumotlar ba’zasini yaratish. 

  Psixologiyada  test  metodi  1905  yildan  boshlab  franso‘z  psixologlari  Bine  va 

Simon  insonning  akliy  o’sish  va  is’tedod  darajalarini  o‘lchash  imkoniyati  borligi 

g’oyasini  olg’a  so‘rganidan  keyin  qo‘llana  boshlandi.    Ko‘pchilik  jahon  psixologlari 

testlarni  shaxsning  iste’dod  darajasini  aniqlash  vositasi  deb  bildiradi.  Biroq  ular 

tekshirilayotgan  hodisalarning  psixologik  mezoni  hisoblanmaydi.  Ma’lumki,  bir 

muammoning  yechimini  izlash  turli  psixologik  vositalar  bilan  amalga  oshiriladi. 

AQSH,Lngiliya,  Fransiya,  Shvesariya  testologlar  tadqiqot  ob’ektlarini  o‘zgartirib 

turadilar  va  qobiliyat,  tafakkur,  bilim,  ko‘nikma  hamda  malakalarni  aralash  holda 

o‘rganishga  intiladilar.  Sinash  jarayonida  qatnashchilarning  emotsional  holati  va 

salomatligiga bog‘liq ruhiy kechinmalarni inobatga olmaydilar. Lekin rus psixologlari 

K.M.Gurevich,  V.A.Kruteskiy  va  boshqalar  qo‘llaydigan  testlar  tubdan  boshqacha 

tamoyil  asosida  tuzilgan.  Ular  testlarning  tafakkuri  ko‘rsatkichi  (indikatori)  bo‘lishi 

uchun  harakat  qiladilar  va  bu  borada  muayyan  yutuqlarga  erishganlar.  Shuningdek, 

tafakkur jarayonining sifat xususiyatlarini bilmay turib, inson qobiliyatining mohiyatini 

yoritib  bo’lmaydi,  degan  qoidaga,  an’anaga  amal  qilgan  holda  testlardan 

foydalanilmoqda. 

 

8

. Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. - Blackwell Publishing Ltd, 2018. -p.51 

6.

Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. - Blackwell Publishing Ltd, 2018. -p.49. 

 

---

40 

 

  Eksperiment metodi bu metodida turli yoshdagi inson, odamlar psixologiyaning 

nozik  ichki  bog’lanishlari,  qonuniyatlari,  xossalari,  murakkab  mexanizimlari:  sun’iy 

tushunchalarning  shakllanishi,  nutqining 

o’sishi,  tafakko‘rining  rivojlanishi, 

favqo‘lotdagi holatidan chiqish, muammoli vaziyatini hal qilish jarayonlari, shaxsning 

his-tuyg’ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. 

Buning uchun eksperiment materialini sinchkovlik bilan tanlash, ob’ektiv tarzda 

har xil holat va vaziyatlar yaratish, sinaluvchining yoshi, aql-idroki, xarakter xususiyati 

his-tuyg`usi,  qiziqish  va  saviyasiga,  turmush  tajribasiga,  ko‘nikma  va  malakalariga 

alohida e’tibor qaratish shart. Eksperiment metodi tabiiy va laboratoriya metodlaridan 

iborat bo‘lib, psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda tabiiy ekspiriment metodi 

qo‘llaniladi.Rus  psixologi  L.F.Lazurskiy  tomonidan  1910  yilda  ilmiy  asoslangan 

mazkur  metod  odamlarning  psixologik  o‘zgarishlari,  o‘zaro  munosabatlari, 

qobiliyatlari,  is’tedodlari,  diqqati,  xotirasining  mahsuldorligi,  irodaviy  sifatlari  kabi 

muammolar hal qilinadi. 

Tabiiy  eksperiment  sharoitida  sinaluvchilar  tekshirilayotganligidan  bexabar 

bo‘lishlari,  ta’lim-tarbiya  jarayonida  berilayotgan  bilimlar,  shakllantirilayotgan 

fazilatlar  tadqiqot  maqsadiga  muvofiqlashtirilishi  lozim.Odatda  sinaluvchilar  uchun 

qiyinlashtirilgan  vaziyatlar,  murakkabroq  muammolarni  qo‘yish  orqali  ularning  ichki 

imkoniyatlari,  tarbiyalanganlik  darajalari  oldinroq  ruyobga  chiqishini  ta’minlash 

tadqiqotning asosiy vazifasidir. 

Laboratoriya  metodi  yordamida  shaxs  diqqatining  sifatlari,  sezgisi,  idroki, 

xotirasi  va tafakko‘rining  xususiyatlari,  emotsional  hamda  irodaviy  va  akliy  zurikish 

singari  murakkab  psixik  holatlar  tekshiriladi.  Asboblarning  ko‘rsatilishi  bo‘yicha 

o‘zgarishlar,  rivojlanish  dinamikasi,  jismoniy  va  akliy  tolikish,  his-tuyg’u  shijoati, 

asabiy zurikish, jiddiylik,tanglik qanday  sodir bulayotganini ifodalovchi ma’lumotlar 

olinadi. 

Eksperiment  metodi  aniqlovchi,  tarkib  toptiruvchi  (tarbiyalovchi)  va  nazorat 

qismlarga bo’linadi. Eksperimentning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon va 

holat  uyin,  mehnat,  o‘qish,  sport  kabi  faoliyatlarda  tadbiq  qilinadi.Bunda    tadqiqot 

ob’ektining  aynan  shu  paytdagi  holati,  imkoniyati  aniqlanadi  lekin  tekshiruvchi 

sinaluvchiga  sub’ktiv,  ya’ni  o‘z  ta’sirini  o‘tkazmaydi.  Shu  davrda  sinalivchiga  hatto 

yullovchi savollar bilan ham yordam bermaslik tajribaning bosh tamoyili hisoblanadi.  

Biografiya  (tarjimai  hol)  metodi.Inson  psixikasini  tadqiq  qilish  uchun  uning 

hayoti,  faoliyati,  ijodiyoti  to‘g‘risidagi  ogzaki  va  yozma  ma’lumotlar  odamlarining 

tarjimai holi, kundaligi, xatlari, esdaliklari muhim ahamiyatiga ega. 

Tarjimai  hol  metodi  inson  psixikasining  suhbat  va  tajriba  metodlari  vositasida 

o‘rganib bo’lmaydigan jihatlarini ochishda yordam beradi.  

Mazkur metod  orqali, masalan,  ijodiy  xayol  bilan  bog`liq jarayonlar:  she’riyat, 

musiqa,  nafosat,  tasviriy  san’at,  texnik  ijodiyotning  nozik  turlari  va  shaxsning 

ma’naviyat,  qadriyat,  qobiliyat,  iqtidor,  istedod,  salohiyat  kabi  fazilatlari 

kuzatiladi.Inson  ongining  namoyon  bo‘lishi  rivojlanishi,  o‘ziga  xos  individual  va 

ijdtimoiy xususiyatlari atoqli shaxslar bildirilgan muloxazalarida asarlarida o‘z ifodasini 

topadi.Allomalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar zamondoshlari, izdoshlari, safdoshlarining 

ta’rifu  tavsiflari  orqali  avloddan-  avlodga  o’tadi.  Xuddi  shu  ijtimoiy  uzluksizlik 

---

41 

 

natijasida ajdodlar bilan avlodlar o‘rtasida vorislik hodisasi ijtimoiy psixologik voqeylik 

vujudga keladi vau ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining uyg`unligini ta’minlaydi. 

Biografik  ma’lumotlar  odamlarning  o‘zini-o‘zi  tarbiyalashi,  nazorat  qilishi, 

o‘zining shaxsiy uslubini yaratishi, kamolat cho’qqisiga erishishi jarayoninida ibrat  -

namuna , aniq mezon harkatlantiruvchi to‘rt vazifasini o’taydi.  

Xuddi  shu  boisdan  mazkur  ma’lumotlar  insonning  ichki  reguliatsiyasi 

funksiyasini  bajaradi  ideal  tanlash  uchun  imkon  yaratadi,  avval  taqlid,  so‘ng  unga 

tenglashish uchun intilish (identifikatsiya) omilini barpo qilinadi. 

Tadqiqot  usullarini  tavsiflash  xulosalarida  shuni  ta’kidlash  kerakki,  ayrim 

usullarni  boshqalariga  qarama-qarshi  qo‘yish  yoki  qaysilarinidir  imkoniyatlarini 

absolyutlashtirib  bo’lmaydi.  U  yoki  bu  usulni  tanlash  tadqiqot  predmeti  va  vazifalari 

bilan  belgilanadi.  har  qaysi  psixologik  tadqiqotlarda  o‘zaro  bir-birini  tuldiruvchi  va 

haqqoniy xulosalar chiqarish imkonini beruvchi usullar kompleksi qo‘llaniladi.