Jismoniy madaniyat kafedrasi

1. Boshlang’ich sinflarda harakatlarga o‘rgatish bosqichlari haqida
Har qanday harakat foaliyati xaqida ta’lim berish ma’lum vaqtni talab qiladi. Ta’limning har bir etapi o‘zining xususiy va ayrim yetakchi tushunchalari bilan ta’riflanadi. Faqat vazifalar ketma-ket bo‘lsagina o‘qituvchi ta’lim usuliyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi, shu qatorda ta’lim prinsiplarini, tayyorlov va yo‘llanma beruvchi mashqlardan foydalanishi, usullar va usuliyatlarni maqsadga muvofiq qo‘llay olishi mumkin. Ta’lim jarayonining tuzilishi – xususiy vazifalar, prinsiplar, vositalar va usuliyatlarning o‘qitish etaplaridagi o‘zaro nisbati turg‘un aloqalari orqali vujudga keladi. Harakat faoliyatini o‘rgatish jarayonida jismoniy tarbiya ta’limining tuzilishida deb qaraladi. Ta’lim jarayonining barcha elementlari (xususiy vazifalar, yo‘llanma beruvchi va tayyorlov mashq-lari, usuliyatlar va boshqalar) harakat faoliyatini o‘rgatishning yakuniy vazifasi bilan bog‘liq. Agarda yakuniy vazifa harakat malakasi yoki oliy tartibdagi harakat malakasini shakllantirish deb qo‘yilsa, unda ta’limning tuzilishi harakat faoliyatini tanishtirish, o‘zlashtirish, musta’kamlash degan shartli ravishdagi uchta etaplarga ajratiladi.
Ta’limning uch etapga ajratilishi pedagoglar amaliyotida ko‘proq qo‘llanib, harakat faoliyatini nisbatan takomillashgan darajada egallashga imkon yaratadi. Lekin umumiy jismoniy tayyorgarlikga oid ayrim pedagogik vazifalarini hal qilishda harakat faoliyatini ko‘nikmaga aylantirish maqsad qilib qo‘yilmaydi va ta’lim jarayonining birinchi va ikkinchi etaplaridan foydalaniladi xolos.
Ayrim hollarda ta’limning etaplarini harakat malakasi fazalari bilan almashtirib qo‘yilishiga duch kelamiz.
Faza –harakat malakasi shakllanishining (vujudga kelishining) shartli ravishdagi biologik qonuniyatlarini ifodalaydi.
Etaplar pedagogik jarayonining shartli belgilari bo‘lib jarayondagi pedagogik va biologik qonuniyatlarini aks ettiradi va unga tayanadi. Ta’limning har bir etapining uzunligi, davomiyligi harakat malakasi fazalarini shakllanishidek qator omillarga: shug‘ullanuvchining jismoniy tayyorgarligi, harakat faoliyatining qiyinligi va boshqalarga bog‘liq.
Ta’lim jarayonining tuzilishini o‘zgarmas deb bo‘lmaydi. Bu jarayon faqat etaplar elementlarning tipik aloqasi bo‘lib ta’limning umumiy qonuniyatlarini ifodalaydi va aniq vazifalarga qarab almashinishi, o‘zgartilishi mumkin. Lekin ta’limning barcha etaplarida o‘qituvchi o‘zlashtirilayotgan faoliyatni o‘quvchilar bilan birga tahlil qiladi, baholaydi va xatolarni tuzatadi.
O‘quvchiga bilim berishda jismoniy tarbiya ta’limi muhim o‘rinni egallaydi. Bu jarayonda harakat faoliyatini yoki uning ma’lum bo‘lagini bajarishga o‘rgatiladi, jarayon mashq qilish- takrorlash orqali amalga oshiriladi va shug‘ullanuvchida shu harakat haqida nazariy bilimning shakllanishiga, jismoniy sifatlarni rivojlantirish- tarbiyalashga olib keladi. Demak, jismoniy tarbiya jarayonida ta’lim maxsus bilimlarni va harakatni bajara olishni o‘zlashtirish va uni o‘quvchiga, shug‘ullanuvchiga uzatishni uyushtirilishini yo‘lga qo‘yishdan iboratdir.
O‘qitish amaliyotida “harakat faoliyati ta’limi”, “harakatga o‘rgatish”, “harakat malakasi”, “harakat ko‘nikmasi”, “nazariy bilim” kabi atamalardan foydalaniladi hamda yuqorida qayd qilinganidek jismoniy ma’lumot berishdek maqsadni amalga oshiradi.
Harakat faoliyatini (yoki jismoniy mashqni) o‘rganish nisbatan qisqa pedagogik vazifadir. Harakat faoliyatini o‘rganish atamasi harakat faoliyati aniq bo‘lib, uning nazariy bilimi ham berilganda qo‘llaniladi. Harakat faoliyatini o‘qitishda harakat malakasi shakllanadi, ko‘nikma vujudga keladi, bir vaqtning o‘zida muvofiq jismoniy harakat sifatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va bo‘g‘inlar harakatchanligi rivojlanadi. Shu sababli pedagogik jarayonda e’tibor bir narsaga, ta’limga- malakani shakllantirishga yoki harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim.
Harakat faoliyatini o‘qitish jarayonida faqatgina bilim berish va tarbiyalash vazifalari qo‘shib hal qilinmay, sog‘lomlashtirish xususiyatiga oid vazifalar ham hal qilinadi. Hech qaysi umumta’lim predmetida bunchalar yaqqol namoyon bo‘lmaydigan sog‘lomlashtirish vazifasi harakat faoliyatini o‘qitishda yorqin namoyon bo‘ladi.
Harakat faoliyatini o‘qitishda bilim berish vazifalari ham o‘zining xususiyatlariga ega. O‘quv materiallarini egallash jarayonining yetakchi komponenti o‘quvchilarning faol harakat faoliyatidir. Ularning o‘quv-mehnat faoliyati hammadan avval jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O‘quvchining o‘quv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish, insonning ish qobiliyatini umumiy qonuniyatlarini hisobga olish kerakligini taqazo etadi. Individning ish qobiliyati bir necha omillarga bog‘liq: avlodidan meros qobiliyatlar, hayotiy jarayonda to‘plangan tajribalar va ma’lum belgilangan sharoitda aniq faoliyatni boshqara olish. Bu omillar qanchalar yaxshi rivojlangan bo‘lsa, inson shunchalar katta ishchanlik qobiliyatini namoyon qila oladi.
Odatdagi sharoitda inson o‘zining ish qobiliyatining bir qismidangina foydalana oladi xolos. Zahirasidagi deb hisoblangan boshqa qismi faqat oshirib qo‘yilgan maksimal talablarga javob berishda namoyon bo‘lishi mumkin. Odatdagidan tashqari tashqi sharoit rezerv ish qobiliyatining namoyon bo‘lishiga imkoniyat yaratibgina qolmay, odamning qobiliyatini maksimal darajada aloqa qila bilishini tarbiyalaydi.
Harakat faoliyatini o‘qitishning ikkinchi xususiyati harakat malakalari tizimini shakllantirish hisoblanadi. Faqat harakat faoliyati tizimigina o‘quvchi jismoniy tayyorgarligining xarakterini belgilaydi. Masalan, 30 metrga yugurish 60 metrga yugurish bilan solishtirilganda uni boshqa harakat faoliyatlari bilan ko‘p marotaba bog‘lanishlarga ega ekanligi ma’lum bo‘ladi. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa harakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Bu faoliyatlarning ta’siri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past bo‘lishi mumkin.
Uchinchi xususiyati- ta’limni ikki yo‘nalishda amalga oshirishda harakat sifatlarini kompleks rivojlantirish bilan aloqadorligi:
A) harakat malakasi harakat sifatlarini rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Eng avvalo, aynan o‘sha harakat malakasiga oid harakat sifatlari rivojlanadi.
B) harakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bo‘lgan harakat sifatini rivojlantirish bir vaqtning o‘zida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq kechadi.
Masalan, qisqa masofaga yugurishni o‘qitishda tezlik rivojlanadi, lekin tezlik kuchni, chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina natijaliroq rivojlanadi.
Harakat faoliyatlarini o‘qitishning samaradorligi jismoniy bilim va jismoniy rivojlanganlik darajasi ko‘rsatkichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va harakat faoliyatlarini egallanishini to‘g‘ri tashkillangan pedagogik jarayon albatta jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi.
Bilim berish vazifalarining hal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga oshirilishi bilan birgalikdadir. Tarbiyaning umumiy vazifalari hal qilinishiga o‘quv fani o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmasligi mutaxassislarga ayonligiga qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xarakterli bo‘lgan ayrim xususiy vazifalarni ham oldinga suradi:
Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga odatlantirish. Bu odat, ayniqsa, hozirgi zamondoshlarimiz uchun zarur. Kam harakat qilish, organizmga jismoniy yukning kamligi, harakat faolligining sustligini yengish muammosini hal qiladi, mustaqil jismoniy mashq bilan shug‘ullanish mashg‘uloti uchun vaqt topishga o‘rgatadi.
Jismoniy qiyinchiliklarni yengishni tarbiyalash. Ko‘pchilik harakat faoliyatini o‘zlashtirish ma’lum darajadagi xavf, tavakkalchilikni, maksimal jismoniy va psixik zo‘riqishni talab qiladi, ahamiyatli darajadagi yuklamani organizm sarflagan energiyasi tiklanib ulgurmagan fonda bajara olishga- chidashga o‘rgatadi.
Gigiyenik malaka va odatlarni tarbiyalash. Jismoniy mashqlarning samaradorligi asosan gigiyenik omillardan to‘g‘ri foydalanish bilan bog‘liq. Harakat faoliyatlarini o‘qitishning jarayoni ish tartibiga rioya qilishni tarbiyalash, ovqatlanish, uyqu, tana va badanni parvarishlash va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilar orasida o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri shakllantirishga erishish, harakat faoliyatlari davomida mustaqillikni tarbiyalashda umumiy va xususiy tarbiyaviy vazifalarni hal qilish o‘qituvchi bilan o‘quvchini yuqori darajadagi va xususiy loqasi sharoitida amalga oshiriladi.
Tarbiyaviy vazifalarni ta’lim jarayonida to‘laqonli amalga oshirish uchun uni tizimli ravishda bilim olish vazifalarini hal qilish bilan qo‘shib olib borilmasa, kutilgan natijaga erisha olmaslik amaliyotda isbotlangan.
Sog‘lomlashtirish vazifalari harakat faoliyatlarini o‘qitishda jismoniy tarbiyaning barcha vositalarini majmuali ravishda qo‘llash orqali hal etiladi.
Ta’limning samarasiga tashqi omillar (sport anjomlari va jihozlarning soz bo‘lishi), sog‘lomlashtirish vazifalarining hal qilishi (mashg‘ulot joyining tozaligi, havo va boshqalar) ahamiyatli darajada ta’sir qiladi.
Harakat faoliyatlarini o‘qitishning yuqorida qayd qilingan xususiyatlari o‘qituvchidan psixologo-fiziologik bilimlarnigina talab qilib qolmay, yuqori darajadagi anatomo-fiziologik tayyorgarlikka oid bilimlarga ega bo‘lishni taqazo etadi.