Jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanidan

4.Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorlash, jismoniy tayyorgarlik va jismoniy ta’lim
Unda dars, o`quvchi, o`qituvchi faoliyati mukamal tahlil qilinadi va 
o`quv faoliyatlarining xarakter iva to`g`riligiga baho beriladi. O`quvchilarning mustaqil ishini samaradorligini oshirish uchun o`quv jaraenining tashqi tomoni bilan birga qatorda ichki tomonining teskari aloqasinin yulga qo`yilishi ya`ni o`quvchining uzi mustaqil ishi natijalariga kura olgan, egallagan, uzlashtirgan bilimlari haqida ma`lumotining ahamiyati katta. 
Mustaqil ish paytida ichki aloqa va uni teskarisini yuzaga keltirishning 
imkoniyati uzuzini nazorat va uzini uzi tekshirish orqali yulga qo`yilsa natija kutilgandek buladi. O`zuzini nazorat qilish malakasini rivojlanganligi darajasining kursatkichi jismoniy mashqlarni bajarishda va pedagog tomonidan qo`yilgan vazifaning natijasini o`quvchi tomonidan mustaqil muvofiqlashtira olishi qobiliyati orqali namoen buladi. O`quvchining uzini, uz faoliyati bo`yicha kamsiliklari va yutuqlari hamda uzining ijobiy tomonlari haqidagi fikrining mavjudli, shular haida suhbat, baxs, munozaraga maxtalligini tarbiya jaraenidagi mohiyati bekiesdir. O`z faoliyatiga tuzatishlar kirita olishi, uni to`g`ri eki noto`g`riligi haqida uziga baho bera olishi, jisomniy tarbiya darsidaeq jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida o`qituvchining uz o`quvchilariga mustaqil ishlash malakasini berganligidan dalolatdin. Bu malakani berish butun dars davomida emas, uni bir bulagi eki qismida ham davom ettirilishi tarbiya jaraenining samarasiga tag zamin (poydevor)dir. Jismoniy tarbiya darsiga quyidagi talablar qo`yiladi: 
- jismoniy tarbiya darslari muayyan umumiy va xususiy vazifalarga ega 
bulishi, 
- umumiy vazifalalar barcha dars eki darslar turkumi jaraenida, xususiy 
vazifalar esa alohida olingan bir dars mobaynida hal qilinishi, 
- dars usuliy tomondan va tarbiyaviy jihatdan to`g`ri tashkil qilinishi, 
- oldingi o`qitilgan materiallarni mashg`ulotlarda izchil davom ettirish va ayni 
paytda ular yaxlit tugallangan, muayyan darajada bulg`usi darsning vazifasi va mazmuni bilan bog`lanishi, 

- o`quvchilarning tarkibi, ularning eshi, jinsi, jismoniy rivojlanishi va 

jismoniy tayergarligi har tomonlama jismoniy rivojlanish, sog`liqni mustahkamlash, qaddi qomatni shakllanti-rishdek tarbiyalash uchun erdam 
beruvchi mashqlar va o`yinlarni to`g`ri tanlash, 
- darsni o`quvchilar uchun qiziqarliligi ularni harakat faoliyatiga da`vat 
ettishi, 
- jismoniy tarbiya darsi o`quv kuni tarkibidagi boshqa darslar bilan muvofiq, 
uzviy olib borilishidek talablar jismoniy tarbiya darsining asosiy talablaridir. 
1.6. 1-3 sinflarda dars utkazish uslubiyati. 
Umumiy ta`lim maktablarida jismoniy tarbiya ukuvchilari xaetga, ijtimoiy 
foydali maxnatga, Vatan mudofasiga tayerlash maksadida ularning bekamu-kust kamol topishlariga xizmat kiladi. Maktabdagi jismoniy tarbiya umumiy ta`lim xarakterida bulishi, bolalar organizmiga xar tomonlama ta`sir kursatishi kerak. Maktab voyaga etaetgan avlod tafakkurini shakllantirish ustoxonasidir, agar kelajakni kuldan chikarishni istemasang, mkatabni kulda mustaxkam tutmoging lozim deb aytib utgan. Mustakil Uzbekiston Respublikamizda bozor iktisodiga utish davrida jamiyatning uzi oliy ma`lumotli mutaxassislarni tayerlashga yukori talab kuyapti. Chunki oliy ma`lumotli mutaxassis keng doirradagi dunekarashga, uzi tanlagan kasbiga kizikkan va uning talablariga tulik jabov Bera oladigan, chukur bilim kunikma va malakaga erishgan kobiliyatli erishgan kobiliyatli bulishi zarur. Vazirlar axkamasining 1999 yil 27 maydagi 271-sonli «Uzbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tugrisida» gi 
Karorida jamiyatda soglom turmush tarzni shakllantirish, kasalliklarning oldini olish, axolii keng katlamlarini, ayniksa, eshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishga jalb etish deyilgan. Uzbekiston Respublikasining «Ta`lim tugrisida» gi Konunida (1997 y) ta`lim e`lon kilinishi Pedagogika Fani zimmasiga juda katta ma`suliyatli ulugvor vazifalarni yukladi. 
Xar bir mustakil Fan uzining predmeti (mavzusi) va metodologik asoslariga egadir. Jumladan, jismoniy tarbiya xam Fan sifatida shakllanib, uzining predlmetiga ega buldi. Xalk ta`limining asosiy bugimini uzluksiz ta`lim tizimi tashkil etadi. Uzluksiz ta`limni davlat ta`lim standartlari va tegishli ma`lum dasturlari bilan ta`minlashda, avvalo, ularning jaxon talablari darajasida bulishga, yuksak ma`naviyat zaminida kurilganiga asosiy e`tibor berish lozxim. Ta`lim tizimida Yangi talab buyicha uch boskichga bulinadi. 
ə-boskich maktabgacha ta`lim, ya`ni q eshdan olti, etti eshgacha oylada, 
bolalar bogchasida va mulkchilik kurinishidan ka`tiy nazar, boshka xil ta`lim tashkilotlarida olib boriladi. Ikkinchi- boshlangich ta`lim, ya`ni 1- sinf ukuvchilarini uz ichiga oladi va bunda ukish 6-7 eshdan boshlanadi. Uchinchi- umumiy ta`lim: bunda ukuvchilar 5-9 siniflar doyrasida bilim va tarbiya beriladi. 
Uzbekston Respublikasi Oliy Majlisining XXII sessiyasida suzlagan nutkida kursatib berdilar, ya`ni biz uz iste`dodli, fidoyi bolalarmiz, farzantlarimizga bilim va kasb chukkirlarini zabt etish uchun kanot berishimiz kerak. 
Mamlakatimizda «Soglom avlod uchun» keng kulamli chukur uylab 
chikilgan dastur xalk tomanidan mamnuniyat bilan kabul kilinib amalga 
oshirilmokda. Chunki usib kelayodgan yosh avlod tarbiyalash, eng avvalo va asosan ukuvtarbiya jarayonini mukammalligiga boglik. Jismoniy tarbiyaning maksadi-ukuvchilar tanasidagi barcha azolarini soglom usishini ta`minlash, ularni akliy va jismoniy mexnatga shuningdek, Vatan mudafaasiga taerlashdir. Abdulla Avloniy ta`kidlaganidek, «Tarbiya biz uchun yo xaet, yo momot, yo nojod, yo xolokat, yo ibiodot, yo folokatdir». Abdulla Avloniyning fikiricha, soglom fikir, yaxshi oxlok va ilm-ma`rifatga ega bulmok uchun badanni tarbiya kilish zarurdir. 
Vazifalari- soglomlashtirish, ta`lim berish, tarbiyalash vazifalarini xal 
kilish. Jismoniy tarbiya kilishlarga katta ta`sir kursatib salomatligini 
mustaxkamlaydi, ishlash kobiliyatini oshiradi, uzok umr kurishga erdam beradi. Vositalari- jismoniy tarbiyaninng asosiy vositalari jismoniy mashiklar, 
tabiyatning soglomlashtirish kuchlari ( suv, xova, kuyosh), gigienik omillar (shaxsiy va jamoa gigienasi ), kompleks dasturdagi xar bir sinfda utiladigan mashk turlari (sport turlari ) vosita bulib xisoblanadi. Xarakatchanglik sifatlarini rivojlantirish xamda xarakatmalaka va kunikmalarni urgatish uchun ukituvchi utgaziladigan sharoitn xisobga olgan xolda tanlab oladi. Programmada kursatilgan bilimlarni ukuvchilar tomonidan tulik egallash, jismoniy mashklarni foydali ekani, shaxsiy va jamoa gigienasi va 
gigienik koydalariga rioya kilish. Bu vazifalarni xal kilish uchun ukutuvchi suxbat tarikasida, bilim beri shorkali amalga oshirish kerak. 
Jismoniy mashklar gigienasi xakida tushuncha berish ukuvchilarda jismoniy
tarbiya darisiga bulgan kizikishni ortiradi va ongini ustiradi. Bu vazifa 
ukuvchilardan kup kuch sariflashni va imkoniyatlardan tugri foydalanishni talab kiladi. Ukituvchi ishni shunday tashkil kilish kerakki, ukuvchi maktabda va uyda bir xil jismoniy tarbiyaga odatlansin. Uktuvchilarga doimo jismoniy mashkni organizmga ta`siri tugrisida, soglikni mustakkamlash ish kobiliyatini oshirishi tugrisida tushuncha berib borish kerak. Bizlarga ma`lumki, 6-9 yoshdagi ukuvchilar organizimi bir tekis va tez rivojlanish xususiyatiga ega. Bolaning xar yili usishi 2-3 sm. ga ogirligi esa 2-3 
kg,ga kukrak kafasining rivojlanishi 2-3 sm buladi. Organizmning suyak kismi juda tez usadi. Ugil bolalarda asosan, oek
kismi uzunlik xisobiga tez usadi, kiz bolalarda esa gavda kismi tez usadi, toz, kul, tirsak, bilak suyaklari yaxshi kota boshlaydi. Umurtkolar orasidagi togaylar xali yaxshi kotmaganligi uchun organizm eguluvchan buladi. 
Organizmning tez usishi bilan (ya`ni suyak kismri ) Undagi suyak 
xujayralarida xali organik moddalar kup, miniral tuzlar esa kam. Shuning uchun suyak egiluchan buladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darisida nagruzkani xaddan tashkari berish maksadga muvofik emas. ( balantli dan kattik joyga sakurash, juft bulib mashk bajartirish va boshkalarni berish mumkin emas). Bularda muskullar bir xil rivojlanmaydi. Katta muskullar tez shakillanadi, kichik muskullar sekn rivojlanadi. Shu sababli bularga eng kichik xarakatni kiyinrok bajaradi. Bolalarning muskul xujayrasida suv kup, oksil moddalar kam buladi. Bu davrda muskul kam ish kobiliyati bilan xarakterlanadi. Bu ukutuvchidan darsda uzok dovom etgadigan statik xolatdan mashkni bir xil va bir tamonlama xarakatni bermaslikni talap etadi. Darisda muskul gruppalarini tugri proportsional rivojlanishga erishish kerak. Masalan: nishonga anik muljallash mashkni berish kerak ( kichik muskul gruppasiga ). Tortilish va tayanish mashklarini juda kam berish kerak, uchun, kukrak kafasidagi suyaklar yaxshi kotmagan. Bu esa kukrak kafasi kiyshik usishiga olib kelishi mumkin. Yurak kon tomir sistemasi bolaning yuragi uzini xajmi buyicha, xali kichik, kattalarga nisbatan yurakkon tomirlari ingichka, tomir devorlari elastik xolatga ega. Yurak muskullari xali yaxshi (kuchli) kiskarish kobiliyatiga ega emas. 69 eshdagi bolalarni (710) maktabda ukitish va urgatishdan avaal sul boyligi yaxshi rivojlangan buladi. Bu eshdagi ukuvchilarda muskul-xarakat sezgilari rivojlana boshlaydi, uz xarakatini kurish va kinestetik nazorat kilishlari rivojlana boshlaydi. Kichik eshdagi bolalarda xarakatni kabul kilish tuligicha buladi. shuning uchun ukituvchi urgatish paytida tushuntirish bilan mashkni kursatib borishi kerak va xarakatni asosiy zvenolarini bir necha marta kaytarib borishi 
kerak. Ukuvchilarkiska vakt ichida xarakatlarni yaxshi muljalga ololmaydi. «Ung va chapga» burilishlarni chalkashtirib yuboradi. Shuni sezgan ukituvc shu sezgilarni kuprok mashk kildirishi kerak.