Jipek qurti ekologiyasi ha’m jetilistiriw texnologiyasi”

Jipek qurtlarinin’ sortli tut japiraqlari menen
aziqlandiriwdin’ onimdarliliq bеlgilerine ta’siri.

Tut sortlari	Lishinka liq dawiri, kun	qurtlar jasawshanlig’i, %	Pillenin’ o’rtasha awirlig’i, g	Sortli pilleler mug’dari, %
1. Tajikstan tuximsiz	21,5	90,5	2,23	88,5
2. Qatlama	21,5	91,0	2,21	89,0
3. Payvandi	21,6	89,5	2,19	87,0
4. O’zbеkstan	22,0	89,0	2,13	86,0
5. Gibridler aralasbasi	22,0	88,0	2,10	85,0

Sol sebepli keyingi jıllarda tut japıraqları azıqlig’in bayıtıwǵa jóneltirilgen tájiriybeler ámelge asırıldı. Bunda sharbashılıq hám quschilikda qolǵa kiritilgen tabıslar dúmpish boldı. Ipakchilikda da azıqani belok, vitamin, túrli biologiyalıq stimulatorlar járdeminde bayıtıw esabına qurtlaming azıqaga talabın to' laroq qandırıwǵa itibar qaratılǵan. Nawqanchilikda qollanıw ushın usınıs etilgen jumıslarda, tiykarınan, kelip shıǵıwı organikalıq hám anorganik derekke iye bo' Igan qosımshalar haqqında sóz baradı. Tómende sonday islerdiń ayırımları haqqında toqtalıp ótemiz.

Soni aytiw kerek, keyingi waqıtlarda kremiy organikalıq birikpelerden paydalanıw keńeyip barıp atır. Ol. N. Nasirillayev, v. M. Dya- 123 kov, B. A. Parpiyev, T. Azizov (1986 ), Ol. N. Nasirillayev, v. M. Dyakov, B. A. Parpiyev (1989 ), M. G. voronkov, Ol. N. Na- sirillayevlar kremniy organikalıq birikpelerden Migugen, ATEA, Aerosillarning nawqanchilikda qollanıwı boyınsha tájiriybeler alıp bardi. Bul birikpelerdiń suwdaǵı eritpesinde tut japıraqları ho'llanib qurtga berilgende qurt ómirsheńligi, nawqanlardıń ortasha salmaǵı, jipek qabıǵı salmaǵı sıyaqlı belgiler sezilerli dárejede artpaqtası gúzetilgen. A. J. Maxanov, L. F. Kashkarova (1987) PFKS dári quralınıń 0, 00$ protsentli eritpesi menen ho'llangan tut bargi qurtga berilgende hár qutidan alınatuǵın nawqan ónimi 87, 6 kg ga jetkeni, salıstırıwlaytuǵın variantda 80, 3 kg bolǵanı, sortdor nawqanlar úlesi bolsa 4, 35 procentke kóbeygenin jazadılar. Ukraina mámleket agrar universitetinde N. G. Shkaruba (1993) tárepinen ótkerilgen tájiriybelerde tábiy hám modifikatsiya - lashgan dizoksiribonuklein kislotalardıń tiofosfamid hám de siklofosfamidlarining suwdaǵı eritpesi menen qayta islengen japıraqlardı dub hám tut jipek qurtiga beriw jipak qurtı turmıs - chanligining 19, nawqan salmaǵı 19, 5-26, 7, jipek qabıǵı salmaǵı 27, 5-34, belgilengenler etiledi. Bul usıl qanshellilik yuql 1 2250 X SYZ ol óndiriske engizilmay qalǵan, € ami keń kóleminde tayın - lash jolǵa qoyılmaǵan.
L. S. Gigolashvili, N. R. Kandelaki, N. N. Labartkova (1979 ) taj- ribalarida quramında gormon beloklar, vitaminlar hám aminokislotalar ámeldegi bolǵan apilakning 0, 01 hám 0, 05 protsentli eritpesi tut bargi menen qosıp berilgende nawqandıń ortasha salmaǵı 11, 2-28, 5 procentke kóbeygeni anıqlanǵan. Ruminiya nawqanchiligida vitatsillin, vitanutrin hám xologendan bio- logik stimulatorlar retinde paydalanıw múmkinligin M. Popesky (1992) maqalasında daǵaza etedi. Tut japıraqlarına joqarıdaǵı dári vo- sitalarining suwdaǵı eritpesi purkab qurtga berilgende qurt- 124 dıń saqlanıp qalıwı 12-13 procent, nawqan daǵı jipek muǵdarı 12 procentke kóbeygen. 1. T. Pokoziy, M. L. Aleksenitser, T. B. Aretinskaya, S. M. Suprun (1992) kelip shıǵıwı organikalıq tıykarǵa iye bolǵan vitaminli-kofer- mentli dári ónimleriniń dub jipak qurtın bagıwda qollanıwı awa - yotchanlikni 12, nawqanlar ipakchanligini 2, 1, nawqan salmaǵın 13 procentke asırıwı múmkinligin xabar etediler. M. L. Aleksenitser, T. B. Aretinskaya, v. v. Blagoyev, A. P. Ga- yevskiy (1992) arnawlı tájiriybeleri tiykarında benzoy kislotası yar- damida qayta islengen dub japıraqların dub jipek qurtiga jedirip, nawqan salmaǵı hám jipek muǵdarın 10, 9 -13, 2 procentke kóbeyiwine alıp kelgenligin anıqlawǵan. A. Z. Zlotin, v. A. Raldugin, O. M. Juravel, v. N. Kirichenko, M. v. Roxmail (1992) Ukraina ipakchilik institutı hám Novosibirsk organikalıq ximiya institutı ilimiy xızmetkerleri sheriklikte AYUG-I (yu- venil gormoni analogi), «Silk» dári quralslarini biologiyalıq stimu- lator retinde usınıs etkenlarki, olar nawqan zúráátliligin asırıw imkaniyatın beredi. Keyingi jıllarda tut jipak qurtı sanaatbop máyekleri sapasın muz- shilashga jóneltirilgen izertlewler alıp barılmaqta. Sh. R. Umarov, Ol. N. Nasirillayev (1997) jaz-gúzek máwsimlerinde násildor qurtni bagıwda tut japıraqların azot, mikroelementlar bi- lan boyitib beriw usılın jaratılıwman hám usınıs etkenler. Bir kletkalı suw ósimliginen ssenedesmus yamasa xlorella quramında belok, korotin, vitaminlar bar. Usınıń sebepinen xlorella suspenzi- yasida tut japıraqların ho'llab, qurtga beriw usılı Mikrobiologiya institutı hám O'ZIITI ilimpazları tárepinen islep shıǵılǵan. A. M. Jeńimpazov, T. T. Tauboyev, Ol. N. Nasirillayev (1974), A. M. Jeńimpazov, T. T. Tauboyev, Ol. N. Nasirillayev, X. F. Yamasa - qubov, M. Elmurodov (1976 ) lar alıp barǵan tájiriybeler xlorella sus- penziyasining qollanıwı nawqan daǵı jipek muǵdarınıń 25-30 procentke kóbeyiwine alıp kelgenin kórsetedi. Bul usıl respublikanıń qa- tar wálayat hám rayonlarında engizilgen. Nawqanchilikka tiyisli ádebiyatlarda nawqanchilikda A. A. Agabey- li hám G. A. Azimovaning (1976 ) selendan, I. T. Deleshkoning (1976 ) fosfatli metalllar, A. I. Xaxanov. B. A. Parpiyev (1981), I. X. Xolmatov (1985), A. I. Xaxanov, T. Xafizova, O. N. Zelen- ina, M. Sadıqova (1986 ), B. A. Parpiyev (1989 ), A. I. Xaxanov, v. Y. Yanov, Ol. Ahmedov, X. Abdurahimov (1987), O. N. Zele- iyne, L. M. Yanova, M. Azizova, X. Ubayxo'jayev (1990 ) larning xlorat magniy, AT-20 biostimulatoridan paydalanıwǵa baǵısh - langan jumısları ushraydı. Nawqanchilikka tiyisli ádebiyatlarda baspadan shıǵarılǵan islerdi analiz etiw sonnan dárek berediki, tut japıraqlarına belokǵa bay birikpelerdiń qosıp beriliwi jipak qurtı jemisdorligini jáne de asıradı. Avtor tárepinen (1984-2000-jıllar ) alıp barılǵan izertlewler, tiykarınan, qurt ómirsheńligi hám jemisdorligiga otselator untaq quramındaǵı belok statyası hám jasalma belok statyasınıń tásirin úyreniwge arnalǵan. Báhárgi máwsimde Tetraduragay-3 qurtiga beriletuǵın japıraq- larga otselator untaqı qosıp qurtga yedirildi. Tájiriybeler besew variantda alıp barıldı :” 1 variant. Tut japıraqlarına 0, 1 protsentli otselator untaqı qosıp berildi. II variant. Tut japıraqlarına 0, 5 protsentli otselator untaqı qo''shib berildi. III variant. Tut japıraqlarına 1, 0 protsentli otselator untaqı qosıp berildi. Iv variant. Tut japıraqlarına 2, 0 protsentli otselator untaqı qosıp berildi. v variant. Tur t japıraqları suwda suwlap berildi .
Qurt ómirsheńligi arnawlı bir dárejede biologiyalıq qosımsha - dıń konsentraciyasına baylanıslı ekenin 6 -kesteden kóriw mum- ashıw. Otselator untaqı konsentraciyası 0, 1 hám 2, 0 procent bolǵan vari- antlarda qurt ómirsheńligi (94, 2-94, 590 ) salıstırıwlaytuǵın variant kórsetkishi (93, 220 ) ga jaqın boldı. Eń ko“p qurt nawqan o'ragan variant biologiyalıq stimulator 0, 5-1, 0 protsentli muǵdarda qollanılǵanda gúzetildi. Ekinshi hám úshinshi variantlarda qurtning ómirsheń- ligi 96, 5-97, 5 procent bolıp, salıstırıwlovchiga salıstırǵanda 3, 3—4, 3 procentke kóp boldı. Otselator untaqı menen tut japıraqları boyitilib, qurtga yedirilgan variantlarda tek ómirsheńlik kórsetkishleri kóbeyip qolmas- den, nawqan salmaǵı, odaǵı jipek muǵdarınıń asıwı da gúzetildi. Qosımsha belokdıń jipak qurtı jemisdorligiga tásirin úyreniw boyınsha tájiriybeler jasalma túrde alınǵan belok element - lari menen dawam ettirildi. Bul tájiriybeler keńlew kóleminde eki variantda alıp barıldı : 1 variant. Tut japıraqların 0, 5 protsentli sintetik belokdıń suwdaǵı erit- masi menen boyitib qurtga yedirish. 11 variant. Tut japıraqların vodoprovod suvida ho'llab qurtga jegiziw. 1. 11. Qurt bagıw maydanı hám jipak qurtı rawajlanıwına tásiri Qandayda bir shıbın-shirkey túri tarqalǵan hám málim ekologiyalıq sharayatı menen tariyplanadigan maydan arnawlı bir turning jasaw jayı dep ataladı. Tut jipak qurtı qolda arnawlı ımaratlarda boqilganligi ushın onıń jasaw jayı qurt bagıw maydanı dep ataladı. Boqilayotgan qurtning jaylanıw qalıńlıǵı birinshi náwbette hár bir qurtga tuwrı keletuǵın japıraq muǵdarına tásir etedi. Qurt bag’iw júzesi aldın júdá kishi bolıp, bir qutı urıwdan ochirilgan qurt 32 kv m maydanshada boqilgan. Alpatov hám Bahoviddi- nawalardıń maǵlıwmatlarına kóre, bagıw júzesiniń úlken-kishiligi eń muwapıq (ortasha ) bolǵanında qurt jaqsı rawajlanadı. Xo- nakilashtirilgan jipek qurtida topar -to“de bolıp jasaw instinkti ele da joǵalǵan emes. Eger qurt jalǵız -jalǵız yamasa kishi toparlarǵa jaylanıp boqilsa, júdá tınıshsızlana baslaydı. Sol sebepli sanaat jipek qurti nawqanların jetistiriw yamasa násilshilik qurtini bagıw procesine qaray bir qutı qurt ushın málim muǵdarda azıqlanıw maydanı bolıwı kerek. Orta Aziya hám Kavkaz nawqankorlarining qurt bagıw procesin baqlaw nátiyjelerine kóre, aldın belgilengen qurt bagıw júzesi normalarınıń 1, 5-2 úles keńeyiwi alınatuǵın nawqan ónimin asıwına tikkeley tásir etedi. Besinshi jas daǵı qurt bargli putaqlar menen boqilganda olardıń hár 500 tasi ushın 1 kv m yamasa bir qutı urıwdan shıqqan qurt ushın 70 kv m úst bolıwı eń muwapıq esaplanadı. Ba- hoviddinovning kórsetiwishe, bul norma qatań emes, sebebi birin- chi úsh jas daǵı qurt málim bir qalıńlıqta jaylanıp boqilganda jaqsılaw ósedi, olardı artıqsha siyreklestiriw ósiwine jaman tásir etedi, besinshi jas daǵı qurtni siyreklestiriw shegarası elege shekem anıqlanǵan emes. Bahoviddinov bir qutı urıwdan ochiril- gan Bag'dod tuqım qurtni besinshi jasında 100 kv m maydan - x chada baǵıp áp-áneydey nátiyjege erisken. Lekin, onıń aytiwi - cha, bul juwmaq ele qatań emes, sebebi bunda biologiyalıq tárepden basqa, ekonomikalıq tárepden de bólek tekseriw talap etiledi. Endi ayırım jas daǵı qurtni jaylaw qalıńlıǵına kelsek, bunda qurt denesiniń jaylanǵan júzesi birinshi jas dáwirinde 5—6 úles, un- den keyingi jas daǵı qurtniki bolsa 2, 5-3, 2 úles kengayadi. Bir qutı urıwdan endigina ashılıp shıqqan qurtchalarni bagıw ushın 0, 5 kv m, yaǵnıy bir qutı urug“ni ochirish waqtında jaylastırıw ushın talap etilgen maydansha jetkilikli etedi. Bunnan tısqarı, qurtni jaylastırıw qalıńlıǵına qaray olardıń awqatlanıw sharayatı da ózgeredi, sebebi bul zattıń profilaktikalıq áhmiyeti de bar. Birinshiden, boqilayotgan qurt artıqsha qalıń jaylastırilganida qurt terisining kutikular qabatı ko“p jaralanadı hám qurt bagıw waqtında pataslıqlar kóbeyip, juqpalı mikroblar toplana baslaydı. Bul sharayatta qurtda japıraq ushın gúres zo'rayib, qalaq kate- goriyadagi qurt payda bóle baslaydı. Qalaq qurt juqpalı keselliklerdi talay tez juqtıruvchan bolǵanı sebepli, juqpalı kesel- liklarning háwij alıp ketiwin qolaylastıradı. Qurt bagıw maydanınıń úlken-kishiligi jipak qurtınıń jayla - nishi jáne onıń rawajlanıwına tásir etedi. Qurt bagıw maydanınıń ólshemi qurtning azıqlanıwı, jaǵdayı hám rawajlanıwına tásiri úlken, Maydan ólshemi kishi bolsa, hár bir qurtga kem azıqa túsedi, azıqa qurt taslandıqı menen pataslanadı.