Jinoyat huquqi va kriminologiya

 

 

 

 

---

37 

 

II BOB. JINOIY HUQUQIY LIBERALLASHTIRISH JARAYONIDA BIR 

NECHA JINOYATLAR UCHUN JAZO TAYINLASHDA ODILLIK PRINSIPI 

TA’MINLANISHINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI 

2.1.  Jinoiy jazolarni liberallashtirish sharoitida bir necha jinoyatlar uchun jazo 

tayinlashda odillik prinsipi ta’minlanishining ilmiy-amaliy  muammolari va 

ularni hal qilish masalalari 

 

Yuridik  soha  olimlarining  fikrlari,  ilmiy  ishlarini  o’rganish,  bitiruv 

malakaviy  amaliyotida  sud-tergov  hujjatlarini  ko’rib  chiqish,  advokatlik  faoliyati 

materiallari  bilan  tanishish,  xorijiy  davlatlar  jinoyat  qonunchiligini  qiyosiy 

o’rganish  natijasida  bir  necha  jinoyatlar  sodir  etganlik  uchun  jazo  tayinlash 

bo’yicha  bir  qancha  muammolar  kuzatilayotganligi,  qonun  normalarining  har  xil 

talqin  qilinayotganligi,  buning  natijasida  esa,  jinoyat  qonunining  odillik, 

insonparvarlik,  ayb  uchun  javobgarlikning  muqarrarligi  kabi  prinsiplardan 

chetlashish holatlari kuzatilayotganligi aniqlandi. 

 

Jinoyat-huquqiy  sohani  liberallashtirishning  bosh  maqsadi  –  O’zbekiston 

Respublikasi 

Prezidenti 

I.Karimov 

tomonidan 

belgilab 

berilganidek, 

o’tkazilayotgan  islohotlarning  asosiy  yo’nalishi  –  inson  omili  bo’lib,  davlatning 

jinoyatchilikka  qarshi  kurashdagi  odil  siyosati  orqali  adolat  hamda  qonun 

ustuvorligini  ta’minlashdan  iborat.  Zero,  jinoiy  jazolarni  liberallashtirishdan 

maqsad,  jinoyatchini  jamiyatdan  ajratmagan  holda  boshqa  yengilroq  jazo  berish 

yo’li  bilan  jamiyatga  qaytarish  imkoniyati  yaratish,  ya’ni  uni  axloqan  tuzatishdan 

iborat

1

.  O’z  navbatida,  jinoyat  sodir  etgan  shaxslarga  insoniylik  bilan  yondashuv, 

“yaxshi o’ylangan, puxta va lozim darajada tayyorgarlik ko’rilgan, har tomonlama 

hisoblab  chiqilgan  va  albatta,  inqilobiy  emas,  balki  tadrijiy  bo’lish”

2

  ni  taqozo 

etadi. 

 

Dastlabki  muammo  shuki,  yuridik  texnika  nuqtayi  nazaridan  qonunchilikda 

bitta  huquqiy  institutni  aynan  bitta  tushuncha  bilan  nomlash  talab  etiladi  va  bu 

                                                             

1

  Radjabova M. Jinoiy jazolarni liberallashtirish: ilmiy va amaliy tahlil.-T.:Аdolat, 2005. -80 b. 

2

 Mirzajonov Q., Kerjner M.  Аmnistiya va avf – jazoni insoniylashtirish prinsipi. // Huquq-Pravo-L aw. -2000.-№1. 

-B. 36-39.   

---

38 

 

narsa  tushunchaning  qonun,  sud-tergov  amaliyoti  va  adabiyotlarda  bir  xil 

tushunilishini,  talqin  etilishini  ta’minlaydi.  Aytish  kerakki,  O’zbekiston  jinoyat 

qonunchiligida  aynan  shu  ko’rinishdagi  muammo  mavjud.  O’zbekiston 

Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  VIII  bobi  “Bir  qancha  jinoyat  sodir  etish”  deb 

nomlangan  holda,  59-moddasi  “Bir  necha  jinoyat  sodir  etganlik  uchun  jazo 

tayinlash”  deb,  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  Plenumining  2008-yil  15-

maydagi qarori “Bir necha jinoyat sodir etilganda qilmishni kvalifikatsiya qilishga 

doir  masalalar  to’g’risida”  deb  nomlangan.  Shuningdek,  Oliy  sud  Plenumining 

2006-yil  3-fevraldagi  “Sudlar  tomonidan  jinoyat  uchun  jazo  tayinlash  amaliyoti 

to’g’risida”gi  qarorida  ham  “bir  necha  jinoyat  yuzasidan”  jumlalaridan 

foydalanilgan.  “Necha”  va  “qancha”  so’zlarining  lug’aviy  ma’nolari  talqini  shuni 

ko’rsatadiki,  “qancha”  so’zi  aynan  miqdorni  bildirsa,  “necha”  so’zi  asosan 

raqamlar bilan bog’liq so’zlarga ishlatiladi. Masalan, yoshing nechada, soat necha 

bo’ldi kabi

1

. Shunga asosan, ushbu  huquq institutini “bir necha” emas, bir qancha 

deb  nomlash  va  yuqorida  nomlari  zikr  etilgan  normativ-huquqiy  hujjatlar  va 

normalarni birxillashtirish maqsadga muvofiq degan fikrdamiz.  

 

Navbatdagi  muammoli  holat. Olgingi paragraflarda bir qancha jinoyat sodir 

etish  shakllariga  to’xtalgan  edik.  Yuridik  olimlar,  xususan,  M.Z.  Muqumova  va 

M.H.  Jiyanovning  tadqiqot  ishlari,  o’tkazgan    ijtimoiy  so’rovlari  va  ilmiy 

xulosalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, tergov va sud amaliyotida jinoyatlarni 

kvalifikatsiya  qilish  hamda  jazo  tayinlash    bilan  bog’liq  eng  ko’p  muammolar  bir 

qancha  jinoyat  sodir  etish  shakli  sifatida  aynan  takroran  jinoyat  sodir  qilish  bilan 

bog’liq  bo’lmoqda.    Xususan,  M.H.  Jiyanovning  o’tkazgan  anketa  so’rovlariga 

ko’ra,  so’rovda  qatnashganlarning  71,8  %  takroran  jinoyat  sodir  qilish  to’g’risida 

normani o’zgartish tarafdori ekanliklarini ma’lum qilgan.  

 

Shuningdek,  Angliya,  AQSh,  Fransiya,  Germaniya,  Shveysariya,  Ispaniya, 

Yaponiya,  Xitoy  Xalq  Respublikasi  jinoyat  qonunchiligi  tahlil  qilinganda  ularda 

takroran  jinoyat  sodir  qilish  tushunchasining  mavjud  emasligi  aniqlandi.  Rossiya 

Federatsiyasida  esa,  aynan  shunday  norma  nazariy  jihatdan  asoslanmaganligi, 

                                                             

1

 O’zbek tilining izohli lug’ati. – Toshkent: O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2008. – T.5. – B.241. 

---

39 

 

amaliy  jihatdan  zararli  ekanligi,  ijtimoiy  nuqtayi  nazardan  jinoyat  huquqi 

prinsiplariga zid ekanligi tufayli 2003-yil 8-dekabrdagi federal qonunga asosan JK 

dan chiqarib tashlangan.  

 

Ijtimoiy  adolat  prinsiplariga  zid  ekanligi  tufayli  bir  qancha  jinoyatlarning 

turi sifatida takroran jinoyat sodir etishdan voz kechish lozimligi haqida fikrni T.V. 

Kondrashova, A.N. Popov va T. Chernenko asarlarida ham kuzatamiz

1

.  

 

Takroran jinoyat sodir etish normasi tufayli vujudga kelayotgan muammolar 

va jinoyat huquqi prinsiplariga zid holatlarni quyidagilarda ko’rishimiz mumkin:  

 

Birinchi  holat.  Birinchi  misol.  Muqaddam  sudlanmagan  fuqaro  K.  2015-yil 

14-avgust  kuni  do’kon  yonida  turgan  fuqaro  F.ga  tegishli  bo’lgan  velosipedni 

o’g’irlaydi.  21-avgust  kuni  esa,  qo’shnisi  M.ning  eshik  oldida  qoldirilgan 

velosipedini  o’g’irlaydi.  Unga  nisbatan  JK  169-moddasi  3-qism  “a”  bandiga 

asosan, olti yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanadi.  

 

Ikkinchi  misol.  Muqaddam  sudlanmagan  fuqaro  A.  2014-yilning  iyun-iyul 

oylari  davomida  ketma-ket  o’nta  velosipedni  o’g’irlaydi.  Sud  unga  ham  JK  169-

moddasi  3-qism  “a”  bandiga  asosan,  olti  yil  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilish 

jazosini tayinlaydi. 

 

Xuddi  shunday  holatlar  amaliyotda  firibgarlik,  talonchilik  va  boshqa 

jinoyatlar  bilan  ham  uchramoqda.  Bir  shaxs  tomonidan  necha  marta  o’g’irlik 

qilinsa ham agar ulardan birontasi uchun sudlangan bo’lmasa takroran jinoyat sodir 

etilish  deb  qaralib  JK  169-moddasi  3-qism  “a”  bandi  bilan  javobgarlikka 

tortilmoqda.  Yuqoridagi  misollarda  takroriy  jinoyatlarning  ijtimoiy  xavflilik 

yig’indisi va jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavfliligi qonun tomonidan bir 

xil deb qaraladi. Bu esa, jinoyat qonunining prinsiplariga ziddir.  

 

Ikkinchi holat. Fuqaro S. tug’ruqxonada ishlaydi. U 2014-yilning fevral-mart 

oylarida  to’rt  marta  JK  124-moddasida  ko’rsatilgan  jinoyatni  sodir  etgan,  ya’ni 

tamagirlik  niyatida  bolani  almashtirib  qo’ygan.  Uning  qilmishi  JK  124-moddasi 

bilan  kvalifikatsiya  qilingan.  Ushbu  modda  bitta  qismdan  iborat  bo’lib,  unda 

                                                             

1

 Черненко Т. Формы множественности преступлений и их отражение в квалификации преступлений // 

Уголовное право. – Москва, 2000. – С 42.  

---

40 

 

“takroran  sodir  etsa”  degan  qism  mavjud  emas.  Shuningdek,  sud  S.  ga  jazo 

tayinlashda  ham  uning  qilmishiga  jinoyatlar  majmui  sifatida  qaray  olmaydi. 

Chunki,  JK  59-moddasida  “shaxs  Maxsus  qismning  turli  moddalarida”  degan 

qoida nazarda tutilgan. Shunga ko’ra, sud faqat bitta asosga tayanadi, ya’ni JK 56-

moddasi  birinchi  qism  “n”  bandida  nazarda  tutilgan  “ilgari  ham  qasddan  jinoyat 

sodir  etgan  shaxsning  takroran  yoki  qasddan  yangi  jinoyat  sodir  etishi”  deb  S.  ga 

nisbatan jazoni og’irlashtiruvchi normani qo’llagan holda og’irroq jazo tayinlaydi. 

Ammo tayinlangan og’irroq jazo JK 124-moddasida nazarda tutilgan eng og’irdan 

ko’p  bo’lmaydi.  Ushbu  holat,  fikrimizcha,  ijtimoiy  adolat  prinsiplariga  zid  va 

jinoyat  qonunining  ayb  uchun  javobgarlik  va  javobgarlikning  muqarrarligi 

prinsiplariga  mos  kelmaydi.  Chunki,  S.  bitta  jinoyatni  to’rt  marta  sodir  etgani 

holda  u  faqat  bitta  jinoyat  uchun  javobgarlikka  tortilmoqda  va  bitta  jinoyat 

sanksiyasi doirasida jazolanmoqda. 

 

Uchinchi  holat. Takroran  jinoyat sodir qilishning  ikkinchi  turi – “Kodeksda 

alohida  ko’rsatilgan  hollarda  esa,  turli  moddalarda  nazarda  tutilgan”  ikki  yoki 

undan  ortiq  jinoyatlardan  hosil  bo’ladigan  takroriy  jinoyatlar  ham  bir  paytning 

o’zida takroran jinoyat sodir qilish  va jinoyatlar jamining  qo’llanilishiga sababchi 

bo’layotganligi  uchun  amaliyotda  adolatsizlikni  keltirib  chiqarmoqda.  Masalan, 

shaxs 2015-yil 11-martida qasddan odam  o’ldirgan va buning uchun sudlanmagan 

holda shu yilning 2-avgustida qasddan badanga og’ir shikast yetkazgan. Bu holatda 

shaxsning  ikkinchi  qilmishi  JK  104-moddasi  uchinchi  qismi  “b”  bandi  bilan 

kvalifikatsiya  qilinadi.  Chunki,  bu  holatda  takroriylikning  “Jinoyat  kodeksining 

alohida  ko’rsatilgan  holat”i  mavjud  bo’lib,  qasddan  badanga  og’ir  shikast 

yetkazishni  takroran  qilingan  deb  baholashga  hamda  qasddan  odam  o’ldirganlik 

bilan  qo’shilib,  jinoyatlar  majmui  sifatida  qaralishga  va  JK  59-moddasida  asosan, 

bir  necha  jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlashga  sabab  bo’lmoqda.  Bunday  holat  JK 

Maxsus qismining qator moddalarida nazarda tutilgan.  

 

B.V. Voljenkinning fikricha, bir paytning o’zida takroran jinoyat sodir etish 

va  jinoyatlar  jamini  qo’llash  haqidagi  norma  mutlaqo  noto’g’ri,  chunki  ularning 

har  biri  jazolarni  qo’shish  qoidalarini  qo’llash  odillik  prinsipining  buzilishini 

---

41 

 

kuchaytiradi,  xolos

1

.  Fikrimizcha,  yuqoridagi  holat  haqiqatan  ham  jinoyatlarning 

ijtimoiy  xavflilik  yig’indisini  xolisona  va  odil  ifoda  eta  olmaydi  va  jinoyatlar 

jamini  tashkil  qiluvchi  jinoyatlardan  birining  asossiz  ravishda  og’irlashtiruvchi 

qism bilan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi. Bu esa, Jinoyat kodeksining 8-

moddasidagi  odillik  prinsipining  jiddiy  buzilishiga  olib  keladi.  Xususan, 

M.H.Jiyanov    o’tkazgan  ijtimoiy  so’rovda  qo’yilgan  “Jinoyat  qonunchiligini 

liberallashtirish  nuqtai  nazaridan  shaxs  “Kodeksda  alohida  ko’rsatilgan  hollarda 

turli  moddalarda  nazarda  tutilgan”  jinoyatni  sodir  etganda,  uning  qilmishi  bir 

vaqtning o’zida ham takroran jinoyat, ham jinoyatlar majmui sifatida kvalifikatsiya 

qilinishi  shaxsning  huquq  va  erkinliklariga  zid  kelmaydimi?”  degan  savolga 

so’rovda  qatnashganlarning  72,8  %  i  shaxsning  huquq  va  erkinliklarini  qisman 

buzadi, deya javob bergan.  

 

To’rtinchi  holat.  Aytaylik,  shaxs  oldin  JK  169-moddasi  birinchi  qismida 

ko’rsatilgan jinoyatni sodir qildi, keyinroq esa yana xuddi shunday jinoyatni sodir 

qildi. Ulardan ikkinchisi huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan ochildi va 

u  uchun  shaxs  jazoga  hukm  qilindi.  Hukm  kuchga  kirib,  jazoning  ma’lum  qismi 

o’talgandan  keyin  shaxsning  oldingi  jinoyati  ham  ochildi.  Bu  holatda  qilmish 

jinoyatlar  jami  tariqasida  emas,  balki  takroran  jinoyat  sodir  etish  deb  JK  169-

moddasi  uchinchi  qism  “a”  bandi  bilan  qayta  kvalifikatsiya  qilinishi  kerak  va 

ushbu  vaziyatda  sud  JK  ning  59-moddasi,  ya’ni  bir  necha  jinoyatlar  uchun  jazo 

tayinlash qoidalarini qo’llay olmaydi. Xo’sh, bu holatda birinchi hukmning taqdiri 

nima bo’ladi?  Umummantiq qoidalari bo’yicha ushbu holatda birinchi hukm bekor 

bo’lishi  va  ish  qayta  tergovga  qaytarilishi,  tergovda  shaxsning  qilmishi  JK  169-

moddasi uchinchi qismi “a” bandi bilan kvalifikatsiya qilinib, sudga olib chiqilishi 

kerak. Ammo O’zbekiston jinoyat qonunchiligida bunday prinsipial qoida  mavjud 

emas.  Shu  sababli,  Jinoyat  protsessual  qonunchiligining  tarixiy-an’anaviy  qoidasi 

ishga  tushadi:  “qonunni  qo’llayotganda  kelib  chiqadigan  har  qanday  shubhalar, 

ziddiyatlar  va  bo’shliqlar  ayblanuvchi  foydasiga  hal  qilinishi  kerak”.  Xo’sh,  unda 

                                                             

1

 Волженкин Б.В. Принцип справедливости и проблемы множественности преступлений по УК РФ // 

Законность. Москва, 1998. - № 12. 

---

42 

 

javobgarikning  muqarrarligi  prinsipi  nima  bo’ladi?  Yetkazilgan  zararni  undirish, 

fuqaroviy  da’vo  masalalari-chi?  Aytish  kerakki,  olimlarning  tadqiqotlarida  ham 

aynan ushbu muammo yoritilmagan, balki chetlab o’tilgan. 

 

Ko’rishimiz  mumkinki,  jinoyat  qonuni  normalarining  yetarli  darajada 

mukammal  emasligi  huquq  tizimi  prinsiplari  o’rtasidagi  zddiyatlarga  sabab 

bo’lmoqda.  Bu  esa,  o’z  navbatida  huquqning  boshqa  sohalari  normalari  aniq  va 

to’liq  ishlashiga  xalal  beryapti.  Natijada  esa,  shaxsning  qonuniy  huquq  va 

manfaatlariga zarar yetmoqda.  

 

Shu  nuqtayi  nazardan  ko’plab  xorijiy  davlatlarning  tajribasini,  yuridik  soha 

olimlarining  fikrini  hamda sud-tergov amaliyotini  hisobga  olgan  holda bir qancha 

jinoyatlar  sodir  etishning  shakli  sifatida  takroran  jinoyat  sodir  etishni  jinoyat 

qonunidan  chiqarish  taklif  etiladi.  Bugungi  kunda  Jinoyat  kodeksi  Maxsus 

qismining  47  ta  moddasida  takroran  jinoyat  sodir  etish  kvalifikatsiyalovchi  belgi 

sifatida  nazarda  tutilgan.  Bir  qancha  jinoyat  sodir  etish  shakllari  sifatida  faqat 

jinoyatlar  majmui  va  retsidiv  jinoyat  qoldirilishi  kerak.  Ushbu  taklifning  amalga 

oshirilishi  jinoyat  qonunchiligini  liberallashtirish  sharoitida  yuqorida  qayd  etib 

o’tilgan  muammoli  holatlarning  bartaraf  etilishida  hamda  inson  huquq  va 

manfaatlarini to’laroq ro’yobga chiqarilishida muhim qadam bo’lar edi.  

 

M.H.  Jiyanov  o’z  ilmiy  ishida  takroran  jinoyat  sodir  etishni  bir  qancha 

jinoyat  sodir  etish  shakli  sifatida  jinoyat  qonunidan  chiqarishni  taklif  qilgan-u, 

ammo bir shaxs tomonidan Jinoyat kodeksi ayni bir moddasi yoki bir moddasining 

ayni bir qismida belgilangan jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etishni ham jinoyatlar 

majmui  sifatida  baholash  kerakligi  xususidagi  masala  ochiq  qoldirilgan.  Jinoyat 

kodeksini  yangi  32

1

-modda  bilan  to’ldirish

1

ni  taklif  qilgani  holda,  ushbu  holatda 

jazo  tayinlash  masalasiga  to’xtalmagan.  Fikrimizcha,  Jinoyat  kodeksi  59-moddasi 

birinchi qismini quyidagi tahrirda yangidan qabul qilish maqsadga  muvofiq bo’lar 

edi: