Ájiniyaz atındagi nmpi nıń Matematika hám informatika 1v kurs studenti Tájimuratov Quralbaydıń Dintanıw páninen

Ájiniyaz atındagi NMPI nıń

Matematika hám informatika 1^v kurs studenti

Tájimuratov Quralbaydıń Dintanıw páninen
ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ

Orınlaǵan:	Q.Tájimuratov
Qabıllagan:	Z. Saparniyazova

Shıǵıs oyanıw dáwirinde dinniń ózine tán ózgeshelikleri.

Áyyemgi Hindistan dinleri
Reje:

1. 
   Shıǵıs oyanıw dáwiri
   
2. 
   Áyyemgi Hindistan dinleri
   
3. 
   Diniy isenimler
   

Shıǵıs oyanıw dáwirinde dinniń ózine tán ózgeshelikleri.
Tangrichilik aspan qudayı “Tangri” (Tangrixon) ga ıqtıqat etken áyyemgi turkiylarning dini bolıp, mil. avv. 2-mıń jıllıq aqırı hám 1-mıń jıllıqta payda bolǵan. Kópshilik qánigeler joqarı aspan qudayı shumerlarda - “Dingir”, áyyemgi Kitayliklarda - “Tyan'” hám xunnlarda - “Shenli” atı menen ámeldegi bolǵanınan kelip shıǵıp, olarda áyne bir quday - Tangri názerde tutılǵan, dep tán alıw etedi. Ilimpazlar usı salıstırıwǵa tayanǵan halda tangrichilik eń áyyemgi dinlerden biri ekenin aytıp otediler.

Kópshilik ilimpazlar pikrine qaraǵanda, tangrichilik hukmdor Kanishka tárepinen mil. avv. 165 jılda ilgeri surilgan buddaviylikka jaqın, biraq ǵárezsiz isenimge iye dinge sıyınıw retinde qáliplesken edi. Diniy qarawlar ápiwayı hám túsinikli bolǵanı, diniy dástúrlerdiń qatań orınlanǵanı olardıń mıń jıllar dawamında áwladdan áwladqa ótip keliwin támiyinlegen. Birpara ilimpazlar tangrichilikda “Alǵıs” (“Qosıqlar kompleksi”) jazba deregi bolǵanı hám ol jaǵdayda tangrichilik isenimi, dástúrleri hám sıyınıw qılıw tártipleri aytilganini atap ótiwedi.

Tangrichilik táliymatına kóre, Tangri bul - Moviy Aspan, Ullı Aspan iyesi sezimi bolıp, onıń turaqlı mákanı aspan dep esaplanǵan. Tangri sózi turkiy xalıqlarda Teńri yamasa Teńeri (oltoy), Teńri (qipchoq), Tanri (turk), Teńri (tatar), Teńgera (yaqut ), Teńiri (kumiq), Teyri (bolqor-qorachoy), Teńer (mo'g'ul), Tura (chuvash) forması da isletilingen. Tangri pútkil bolmıstıń jaratıwshısı, sheksiz keńislik tek onıń ózi hámme zattan xabardar, ádalatlı hám marhamat iyesi bolǵan er adam tús degi birden-bir quday retinde oyda sawlelendiriw etilgen. Pútkil bolmıs bo'ysunuvchi Tangri insanlar, xalıq hám mámleketlerdiń táǵdirin belgileydi dep ıqtıqat etilgen.

Eramizǵa shekemiy Iv-v ásirlerge tiyisli O'rxun Enasoy estelikleri jazıwlarında Tangri birden-bir, ázeliy, máńgi, turmıs beretuǵın, jaratıwshı, óltiriwshi, húkim etiwshi, járdem beretuǵın, jazalawshı, bandaning duosini qabıl etiwshi, qorǵaw etiwshi hám mag'firatiga alıwshı, hámme zattı biluvchi, insanlarǵa ılım beretuǵın hám jol kórsetiwshi sapalar menen maqtalgan. Bunnan tısqarı olarǵa hoqonlarni taxtga shıǵarǵan hám ǵárezsiz mámleket dúziwlerine járdem bergen de Tangri ekeni belgilengen.

Áyyemgi turkiylar ıqtıqatına kóre, pútkil bolmıs ústinen birden-bir hukmdor Tangrixon ózine bir qatar járdemshi ma'budlarni da jaratqan. Atap aytqanda, bul panteon Umay (Jumay, ana hayal quday ), Erlik (áke hayal quday ), Jer, Suw, Órt, Quyash, Ay, Juldızlar, Hawa, Bult, Samal, To'fon, Momoqaldiroq, Shaqmoq, Jawın, Oq jay ma'budlaridan ibarat bolǵan. Tangrixon Jer hám basqa ruxlanıwlar (Jurt iyesi, Suw anası ) menen Jer álemi jumısların hal etip, barlıq jonzotlarning omirin belgilegen. Jerde turmıstıń baslawshısı Bolǵan Umay ma'budi hayal túsinde hám “turmıs onasi” dep izzetlengen. Er adam jinsidagi Erlik ólim baslawshısı bolıp, onıń mákanı Jer astındaǵı álemi esaplanǵan.

Tangrichilikda Tangri hám Jer eki polyus retinde qaralsa-de, olar arasında óz-ara sheriklik ámeldegi dep ıqtıqat etilgen. Insan Jerde tuwılıp, Jerde jasaǵan. Ol opat etkende, Jer onı óz bag'riga alǵan. Jer insanǵa tek materiallıq bólegin bere alǵan. Lekin insan basqa janzatlardan parıqlanıp turıwı ushın Tangri oǵan, psixik kúsh bolǵan “kut” (quwat ) hám “sur” (ruxlanıw) ni ato etken dep ıqtıqat etilgen. Tangrichilikda tábiyaat hám insan ortasında shegara qol qatılmaslıǵın saqlawǵa bólek itibar menen qaralgan. Eger insan tábiyaatqa normadan artıq zálel jetkezse, ol jaǵdayda tábiyaat ruxlanıwlarınıń razılıǵına erisiw ushın qurbanlıq keltiriw zárúr bolǵan. Qurbanlıqlar iri tawlar yamasa dáryalar aldında ǵalabalıq túrde ótkerilgen. Terekler arqalı ma'budlar azıqlanadı,- dep ıqtıqat etilgeni sebepli qurbanlıq qanları terekler astına quyilgan. Lekin, adamlar tábiyaat ruxlanıwların ózlerine sherik retinde qarawǵan, olardı aǵayın yamasa ájdadlar ruxlanıwları dep biliwgen.

Kórinbeytuǵın Jer astındaǵı álemi barlıq jawız ruxlanıwlardıń mákanı bolıp, olarǵa qúdiretli Erlik basshılıq etken. Toǵız qatlamlararo kóship júriw múmkinshiligine iye Jer áleminde turmıs hám ólimdiń bar ekenligi sebepli onda adamlar arasında málim waqıt bóle aladı tek. Jer astındaǵı áleminde Jer áleminden ayrıqsha túrde barlıq shegaralar kórinip turadı hám basqa aymaqlarǵa ótiw ayriqsha qapılar járdeminde ámelge asadı. Jer astındaǵı hám suw álemi tiri jonzotlari Erlik ıqtıyarına kiredi. Insan opatınan keyin ko'milgach, onıń denesi eń tómen qatlamǵa túsip baradı.

Ulıwma alǵanda, áyyemgi turkiylarning dúnyaǵa kóz qarasında bolmıstıń sheksizligi, turmıstıń turaqlı háreket hám úzliksiz jańalanishda ekeni zárúrli orın iyelegen. Usı waqıtta Ruhning kóship júriwine ısengenligi sebepli insan tirilik sıyaqlında bolmıstıń bir bólegi retinde barlıq diniy dástúrlerdi tolıq ótew etiwi kerek, keri jaǵdayda jawız ruxlanıwlar qatarından jay aladı, dep ıqtıqat etilgen. Tangrichilikda diniy ramz tórt tárepi teń bolǵan salb - “adji” esaplanǵan. Sonnan kelip shıǵıp, turkiylar onı mańlaylarına qızıl reńde sızıp júrgenler.

Áyyemgi turkiylarda qasqır totemi ámeldegi bolıp, onı “Bozkurt” (kúlreń qasqır) dep atawǵan. Moviy yungi aspandı anglatgan Bozkurt turkiy halqlarning máńgilik tımsalı esaplanǵan.

Tangrichilik táliymatına kóre, insan denesine “tin” (jan) ruwxından úrlew arqalı oǵan jan kiredi. Insan “tin bitti” (jan tugadi, jan shıqtı ) jaǵdayına yetmaguncha ómir keshiredi. Insanǵa qandayda bir bir zattı aldınan seziw qábileti “kunel” (kunelem size, intuitsiya) da beriledi. Insan óliminen keyin kut, tin hám sur bir waqıtta aspanǵa kóshedi hám túp ruxlanıw (ájdad sezimi) ga aylanadı. Áyyemgi turkiylar mutloq ólimge ıseniwmegen, turmıs málim sheńber ishinde pútkil keńislik boylap aylanıp yuradi, dep ıqtıqat etiwgen. Sonnan kelip shıǵıp, olar insannıń fizikalıq óliminen qorqıwmaǵan jáne onı turmıstıń tábiy dawam etiwi, dep qaraǵan.

Etiwi, dep qarawǵan.

Áyyemgi turkiylar urıs maydanında qaharmanlıq etken ájdadlar ruhiga bólek itibar qaratganlar. Ájdadlar ruhiga sıyınıw turkiylarda ózinden aldınǵı jeti áke-babası iskerligin jaqsı biliw dástúrın qáliplestirgen.

Spitama qáwiminen bolǵan Pourushaspa balası Ashoga Zaratushtra (grekshe - Zoroastr, pahlaviycha - Zaraxustra “ólmes juldız” hám “shıraylı túyelerge iye bolǵan”) bul dinning tiykarlawshisi esaplanadı. Zardushtiylar ıqtıqatına kóre, bul at oǵan Axura-Mazda (grekshe, Ormuzd -“Oyshıllıq iyesi”) tárepinen berilgen. Zardushtning jasaǵan dáwiri hám jayı haqqında túrli shamalar bar. Izertlewshi M. Boysning atap ótiwishe, ol mil. avv. 1500-1200 jıllar arasında jasaǵan. Onıń pikrine qaraǵanda, Zardusht óz shaqırıqın Kishtosib Lafrost atlı patshah dáwirinde baslaǵan. Buǵan ol zamanagóy zardushtiylarning házirge shekem mil. avv. 1738 jıl shoh Vishtasp tárepinen qabıl etilgen “mawsimi” kalendarınan paydalanab kiyatırǵanların dálil etip kóresatadi.

Zardushtiylikning watanı máselesinde eki qıylı qaraw bar. Atap aytqanda, ayırım ilimpazlar zardushtiylik Áyyemgi Iran aymaǵında keń tarqalǵanı, “Avesto”ning túsindiriwleri pahlaviy tilinde jazılǵanınan kelip shıǵıp, onıń watanı Midiya (házirgi Iran aymaǵı ) dep esaplasalar, kópshilik tariyxchilar bolsa “Avesto”da Xorezm Zardushtning watanı, Axura-Mazda menen baylanıs baylanısqan hám ozarxurra (múqaddes órt) birinshi bar qosılǵan jay ekeni belgilengenine tıykarlanıp, Xorezmdi tán alıw etediler.

Zardushtiylikning múqaddes deregi “Avesto” (“Apastak”, “Ovisto”, “Ovusto”, “Abisto”, “Avasto” - “engizilgen qatań qaǵıydalar”) sanskrit tiline jaqın ayriqsha (avesto tili) tilinde jazılǵan. Onıń “Gat”lar atlı bólegi Zardusht qálemine tiyisli dep esaplanadı. Kópshilik izertlewshilerdiń pikirine kóre, Xorezm, Gava (So'g'd), Marg'iyona (Marv), Baqtriya (Balx), Aral teńizi (Vorukasha yamasa Vurukasha) hám Amudarya (Daiti) sıyaqlı atlardıń tilge alınǵanı “Avesto” Orta Aziyada mil. avv. I mıń jıllıqtıń birinshi yarımında payda bolǵanın tastıyıqlaydı. Daslep “Avesto” tekstleri awızsha túrde saqlanıp kelgen. Onıń eń áyyemgi bólimleri II mıń jıllıq aqırı I mıń jıllıq baslarına tiyisli bolıp, keyingi ásirlerde onıń quramı túrli diniy úrp-ádetler bayanı, etikalıq, huqıqıy nızam -qaǵıydalar menen toldırılıp barılǵan. Eramizǵa shekemiy úshinshi asirde nızamlardan ibarat Avestoning túsindiriwi “Zend” (parfiyoncha, “túsindirme berngen tekst”) jazılǵan. Zamanagóy zardushtiylarning pikirine kóre, “Avesto”ning tolıq bólegi jetip kelmegen bolsa -de, onıń dáslepki jazba nusqası 12 mıń qara buyım terisiga pitilgen edi. Ullı watanlasımız Abu Rayhon Beruniy “Patshah Doro ibn Doro ǵáziynesinde (Abistoning) on eki mıń qaramal terisiga tillo menen pitilgen bir nusqası bar edi. Iskandar (Aleksandr Makedonlik) otxonalarni wayran etip, olarda xızmet etiwshılerdi óltirgen waqıtta onı kuydirib jiberdi.

Sol sebepli sol waqıtta Abistoning beshdan uchi joǵalıp ketti”, dep aytqan sózleri joqarıdaǵı pikirdi tastıyıqlaydı. “Avesto” mil. avv. I asirde Arshakiylar úrim-putaǵı dáwirinde dáslepki ret demiy álippesinde kóshirilgen. Shopur II (243-273) hám Xusrav I (531-579 ) zamanlarında onıń nusqaları jaratılǵan. IX asirde jazılǵan “Denkart” (“Isenim iskerligi”, Sosoniylar húkimranlıǵı dáwirinde jazılǵan qomusiy sózlik bolıp, ol óz ishine kórkem hám tariyxıy maǵlıwmatlardı alǵan. Barinen burın 9 bólimden ibarat bolǵan, keyinirek onıń 2 bólegi joǵatılǵan. Abbosiy xalifa al-Ma'mun ibn Horun ar-Rashid (813-833) dáwirinde Aturfarnbag (Aturfat ibn Hamat) tárepinen tóplanǵan ) shıǵarması “Avesto”ning 21 bólekten ibarat bolǵanın belgilengenler etedi. Dindorlar kúndelik iskerligi ushın onıń ıqshamlastırılgan forması - “Kishi Avesto” (“Xurdak Avesto”) jaratılǵan. vII asirde Iranǵa islamdıń kirip keliwi zardushtiylarni Indiyaǵa kóship ótiwge májbúr etdi. Olardıń áwladları (farsılar ) Bombey qalasında óz jámáátlerinde házirge shekem “Avesto”ning bir nusqasın saqlap kelediler.

“Avesto” - “Videvdat”, “Yasna”, “Visparad” hám “Yasht” atı menen júritiletuǵın bólimlerdi óz ishine aladı.

22 baptan shólkemlesken “Videvdat” - “Avesto”ning saqlanıp qalǵan bólimleri arasında eń jetiliskeni bolıp, ol jaǵdayda adamlar jasaytuǵınlıq barlıq jurtlar Axura-Mazda tárepinen jaratılǵanı, kesellik, ólim, azap-aqıretler bolmaǵan zaman, yaǵnıy insaniyattıń jetkilikli turmısı, Zardusht menen Axura-Mazdaning soraw -juwapları, ant ishiw, wádede turıw, ahdni buzıw, tazalıq, juwınıw tiykarları sıyaqlı máseleler kórsetilgen. “Yasna” - diniy dástúrlerde oqılatuǵın duwalar bolıp, 72 baptan shólkemlesken. Zardushtning sózleri esaplanatuǵın 17 mawsim, 338 kontinent, 896 qosıqtıń bir qatarı hám 5560 sózden ibarat “Gat”lari da sol bólimden jay alǵan. “Gat”ning hár bir qosıqı pahlaviy tilinde “Gas” dep ataladı. Ulıwma alǵanda, bul bólimde órttıń múqaddesligi, zardushtiylik dástúrleri arasında órtqa ıqtıqat qılıw, Axura-Mazda nurınıń Quyashda kórinetuǵınlıǵı jáne onıń Jerdegi bóleksi dep bilinishi, órttıń haqni naxaqten, eń joqarı gúná esaplanmish ótirikti haqıyqattan ajıratıp beriwi, ótiriktiń shın ıqtıqatqa qıyanat, dep qaralanishi sıyaqlı ıqtıqatiy túsinikler óz hákisin tabadı. “Visparad” - 24 baptan shólkemlesken bolıp, ma'budlar sha'niga oqılatuǵın duwa hám pántlerden ibarat. 22 baptan shólkemlesken “Yasht” bolsa hár bir bapı Axura-Mazdadan baslanıp, olkáraınan jaratılǵan jáne onıń málim wazıypaların orınlawshı ma'budlar sha'niga aytılǵan maqtaw qosıǵılardan ibarat.

Hindistan mámleketi usı atamadaǵı nomdagi yarım atawı hámde Aziya kontinentiniń Hind hám Ganga dáryaları alaplarındaǵı bir bólimdi iyelegen. Tábiyiy shárayatı ıssı klimat hám suw menen birge ónimdar ılaydı aǵızıp kelip atırǵan keń jayılıp aǵatuǵın dáryalar diyqanshılıqtıń júzege keliwi hám rawajlanıwı ushın imkaniyat jarattı. Gimalay tawları arqa-shıǵıstan dushpanlar hám suwıq samallar qáwpinen ózine tán tábiyiy qorǵanıw diywalı bolıp xızmet etetuǵın edi. Gang alabındaǵı tropikalıq toǵaylar úlken terek hám ráńbáráń ósimlikler mákanı bolǵan. Eramιzǵa shekemgi 3-mιńjιllιqta Hind dáryasι alabιnda birden-bir mamleketke birlesken úlken qalalar payda bola basladι.Moxenjodaro hám Xarappa qalaları Hinddáryası basseyniniń eń iri qalaları edi. Eki qa-

lada da bekkem qorǵanıw diywalları menenqorshalǵan, ishki sarayı bolǵan. Kósheler menen bir-birinen bólingen orınlardan qam hám pisken gerbish ten (turaq jaylar, ambarxanalar, saray hám ibadatxaxaları) alınǵan jaylar tabıldı. Úlken hám sulıw qala – Moxen-jodaro xalqı heber gúlal edi.Xalqınıń tiykarǵı kásibi diyqanshılıq bolǵan. Diyqanlar qant qamısı, paxta ósimliklerin jetistirgen, pillerdi qolǵa úyretken. Biraq eramızǵa shekemgi XVIII ásirden keyin Hind dáryası alabınıń qonısları tez-tez júz beretuǵın suw tasqınları, toǵaylar hám sheńgelzarlardıń keńeyiwi hámde topıraq arıqlap ketiwi sebepli hálsirey basladı.