Ájiniyaz atındagi nmpi nıń Matematika hám informatika 1v kurs studenti Tájimuratov Quralbaydıń Dintanıw páninen

Hindistan mámleketleri

Eramızǵa shekemgi VII-VI-ásirlerde Hindistanda bir neshe mámleketler payda boladı, atap aytqanda, Magadxa, Koshala,Malla hám basqalar.Aleksandr Makedonskiy Orta Aziyanı basıp alǵannan keyin eramızǵa shekemgi 327-jılı Panjab úlkesi aymaǵına bastırıp kiredi. Bul

úlkede jaylasqan mámleketlerdiń húkimdarları basqınshılarǵa qattı qarsılıq kórsetedi. Aleksandr Makedonskiy úlken qıyınshılıqlar menen Hind oypatlıǵına shekem jetip baradı, Chandragupta. Bobilǵa qaytıp ketedi. Aleksandr qaldırǵan jergilikli qarsılıǵına shıdam bere almay, Hindistannan ketiwge májbir boldı. Grek-makedon áskerlerine qarsı gúreske ataqlı hind sárkardası Chandragupta basshılıq etedi. Shandragupta Arqa Hindistandaǵı barlıq mámleketlerdi óz quramına alǵan Maurya mám leketine tiykar saladı. Pataliputra qalası bolsa Maurya mámleketiniń paytaxtına aylandı. Eramızǵa shekemgi III ásir de patsha Ashoka húkimdarlıǵı dáwirinde Mauryanıń rawajlanıwında joqarı shıńlarǵa eristi. Ilim hám mádeniyat Áyyemgi Hindistan ilim, pán, atap aytqanda, astronomiya hám matematika tarawında joqarı dárejege erisedi. Hindler jıl esabı boyınsha 360 kúnnen quralǵanın oylap tapqan, jıl kalendarın dúzedi. Bul dáwirde sa naw hám esaplawdıń onlıq sisteması keń tarqaladı: hindler «nol»di bildiretuǵın arnawlı belgini oylap tabadı, Sanlardı bolsa búgingi kúnde pútkil dúnya quwatlaytuǵın bir tártipte jazatuǵın boladı. Biz bul sanlardı arab sanları dep ataymız, óytkeni hindlerden qabıl etken bul sanlar arap tilinde jazılǵan dóretpeler arqalı keń tarqalǵan. Hindistanda oylap tabılǵan, hindlerdiń ózi «jawıngerlerdiń tórt túri» dep ataytuǵın oyın búgingi kúnde pútkil dúnyada «shaxmat» atı

menen belgili. Hindler birinshi bolıp qantlı qamıstan qant alǵan edi. Metallarǵa islew beriw tarawında da hindler adamdı tań qaldırarlıq nátiyjelerge eris ti. Áyyemgi hind tilleri tiykarında jańa ádebiy til bolǵan sanskrit islep shıǵıldı. «Mahabxarat», «Ramayana» eposları hám de basqa

shıǵarmalar mine sol tilde jazılıp, bizge shekem jetip kelgen.

«Qudaylarsız din» Jámiyettegi ózgerislerdiń tásirinde hindlerdiń diniy isenimleri de reformaǵa júz burdı. B.e.sh. VI ásirde jańa buddaviylik dinniń jaratılıwı Budda laqabın alǵan shahzada Siddhartha Gautama atı menen baylanıslı. Ráwiyatta aytılıwınsha shahzada Siddhartha Gautama 20 jasqa tolǵanǵa shekem húkimdar ákesiniń sarayında táshwishsiz abadan kún keshirgen. Sol kúnlerden bir kúni seyil etip júrgen bir waqıtta búkshiygen, dawasız dártke jolıqqan bir adamǵa,sońınan bolsa jerlew máresimine kózi túsedi. Solay etip, shahzadalar insannıń azabı hám ájeli

málim boldı. Bul Siddhartha Gautama turmısın birotala ózgertip jiberdi. Ol saraydaǵı Abadan turmıstan waz keshti, turmıs mazmunın izlep tabıw maqsetinde dúnya boylap sayaxatqa atlandı. Bir kúni aǵartıwǵa erisken bilimnen Budda insan esap-sansız mártebe tuwılıwı hám óliwin túsinip jetedi. Keyingi turmısta adamnıń kim bolıp tuwılıwı da onıń isháreketlerine hám jol tutıwına baylanıslı. Budda hám onıń dawam

ettiriwshleri bolǵan buddalıqlar ótirik sóylemewi, mal-dúnya jıynamawı, tiri maqluqlardıń qanın tókpewdi lazım dep esaplaydı. Sol sebepli insan

hár qan day niyetlerden waz keshiwi zárúr, oytkeni hár qanday tilek-árman azap-aqıbetke alıp keledi. Dáslep buddalıqlarda quday bolmaǵan,

óytkeni olar qudaylar insan azap-aqıbetlerin jeńillete almaydı dep esaplaǵan. Biraq, kóp ótpey Buddanıń ózi qudayǵa aylandı. Búgin de budda shirkewlerinde onıń háykellerin kóriw múmkin. Budda nilufar gúlinde tereń oylarǵa shúmgeninshe qılt etpey júz kórinisi menen qabaqların túsiriwı menen maldas qurıp otırǵan halında súwretlenedi.