Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí

Kurs jumısınıń aktuallıǵı: Jaqtılıqtıń tolqınlıq hám korpuskulalıq qásiyetleriniń universal áhmiyetin ashıw, oqıwshılardıń ilimiy dúnya qarasın keńeytiw, fizikalıq hádiyse hám processlerdi jaqsıraq túsiniwge imkan beriw.
Kurs jumısınıń maqseti: Ulıwma bilim beriw mektebiniń 11-klass sabaqlıǵında jaqtılıqtıń tolqınlıq hám korpuskulalıq qásiyetleri temasınıń strukturasın hám mazmunın úyreniwden ibarat.
Kurs jumısınıń predmeti: Kurs jumısın orınlawda jaqtılıqtıń tolqınlıq hám korpuskulalıq qásiyetleri temasınıń oqıtılıwı mazmunı hám pedagogikalıq texnologiyalardan ibarat.
Kurs jumısınıń wazıypası: Ulıwma orta bilim beriw mekteplerinde 11-klass fizika sabaqlıǵında jaqtılıqtıń tolqınlıq hám korpuskulalıq qásiyetleri temasınıń strukturasın hám mazmunın islep shıǵıw.

Jaqtılıqtıń tolqınlıq qásiyetleri
Ápiwayı shárayatlarda keńislik bir waqıttıń ózinde júdá kóplegen jaqtılıq tolqınları tarqaladı. Bul tolqınlar hár túrlı dereklerden shıǵıp atırǵan yamasa hár túrlı predmetler ústilerinen qaytıp atırǵan hám shashılıp atırǵan bolıwı múmkin. Kúndelik turmısımızdaǵı tájiriybelerden bilgenimizdey, júdá kóplep tarqalıp atırǵan jaqtılıq tolqınları bir-birine irkinish etpey keńislikte tarqaladı, usınıń sebebinen biz predmetlerdi kórgende olardı ózin buzılmaǵan halda kóremiz. Jaqtılıq tolqınlarınıń bunday tarqalıwına sebep, jaqtılıq elektromagnit tolqınlardıń ortalıqqa tásiri sol ortalıqta basqa elektr hám magnit maydanlardıń bar ekenligine qaramastan júz beredi. Bunnan hár túrlı elektromagnit tolqınlardıń elektr hám magnit maydanları boslıqta tarqalǵanda ózleriniń kernewliligin, háreket baǵdarın hám basqa xarakteristikaların ózgertpeydi degen juwmaqqa kelemiz. Bul haqıyqatında da júz beredi. Bunı superpozitsiya principi dep ataydı. Superpozitsiya principi orınlanǵanda keńislik bir waqıtta tarqalıp atırǵan elektromagnit tolqınlardıń ye hám N kernewlilikleri óz-ara algebralıq túrde qosıladı, lekin eki jaqtılıq tolqınınıń terbelisleriniń fazalar ayırması waqıt boyınsha ózgermeytuǵın bolsa, bul princip atqarılmaydı. Bul tolqınlar kogerent tolqınlar dep ataladı. Kogerent tolqınlar qosılǵanda keńisliktiń bir bóleginde jaqtılıqtı kusheytiwi yaǵnıy maksimumi, basqa bólimlerinde jaqtılıqnı páseyiwi, yaǵnıy minimumı gúzetiledi. Bunday hádiysege jaqtılıq tolqınlarınıń interferensiyasi dep ataladı. Jaqtılıq interferensiyasi tek kogerent jaqtılıq tolqınları qosılǵanda júz beredi.
Kogerent tolqınlardı kogerent derekler shashadı. Biraq tábiyaattaǵı barlıq jaqtılıq derekleri óz-ara kogerent bolmaydı. Sol sebepli birinshi ret jaqtılıq interferensiyasın baqlaw ushın jasalma usıldan paydalanǵan, yaǵnıy bir derekten shıǵıp atırǵan jaqtılıqtı ayna, linza járdeminde yamasa basqa usılda ekige ajıratıp, keyin shaǵılıstırǵan. Bunday usıldan Frenel, Yung, Lloyf, Bete, R.Pol sıyaqlı ilimpazlar paydalanǵan. Mısalı, jol menende Yung sxemasın kóremiz. T.Yung bir sańlaqtan tarqalıp atırǵan jaqtılıq jolına eki sańlaqlı tosıq qoydı. Nátiyjede tosıqtan keyin jaqtılıq eki ǵárezsiz dáste retinde tarqaladı. Bul eki jaqtılıq bir derekten shıǵıp atırǵan bolǵanı ushın óz-ara kogerent boladı hám ekranda interferensiya maksimumlari hám minimumlari gúzetiledi. Eger ekranda shaǵılısıp atırǵan eki kogerent jaqtılıq tolqınlarınıń optikalıq jolları ayırmashılıǵı jup sanlı tolqın uzınlıǵına teń bolsa
(2. 1)
interferensiya maksimumi gúzetiledi. Jazılǵan (2.1) shárt interferensiya maksimumlari shárti dep ataladı. Eger ekranda shaǵılısıp atırǵan eki kogerent jaqtılıq tolqınlarınıń optikalıqa jolları ayırmashılıǵı taq sanlı tolqın uzınlıǵına teń bolsa
(2. 2)
interferensiya minimumlari gúzetiledi. Jazılǵan (2.2) ańlatpa interferensiya minimumlari shárti dep ataladı.
Interferensiya hádiysesin turmısta biz ushıratıp turamız. Mısalı, aydın daǵı juqa may yamasa may qatlamlarına jaqtılıq túskende olardıń tawlanıwın kóremiz. Bul hádiysege optikada juqa plastinkalar reńi dep at berilgen. Bunday reńli tawlanıwlar sabın kóbiklerinde júdá juqa neft perdelerinde, eski shıyshe yamasa metallar sırtında da gúzetiledi. Eger juqa ashıq plyonkani yoritsak, ol jaǵdayda da sonday hádiyseni kóremiz. Óytkeni sonda, jaqtılıq juqa plastinkanıń eki sırtınan qaytqanda jaqtılıq tolqını eki kogerent dásteni payda etedi. Bul dásteler óz-ara shaǵılısıp interferensiyani beredi. Bunda payda bolǵan interferension tábiyat kórinisler lokallangan tábiyat kórinisler dep ataladı. Sebebi olar tek perde sırtına jaqın tarawda gúzetiledi. Interferensiya hádiysesi anıq ólshemlerde, fizikalıq tájiriybelerde, sanaatta, texnikada hám taǵı júdá kóp tarawlarda keń qollanıladı. Interferensiya hádiysesine tıykarlanıp isleytuǵın arnawlı optikalıq ásbaplar - interferometrler jasalǵan.