Ájiniyaz atindaǵi Nókis mámleketlik pedagogikaliq institute matematika hám informatika

Ózbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw ministirligi
Ájiniyaz atindaǵi Nókis mámleketlik pedagogikaliq
institute
MATEMATIKA HÁM INFORMATIKA
sirtqi tálim fakulteti


Informatikaniń teoriyaliq tiykarlari
paninen lektsiya teksti



NÓKIS-2022
Tema : Bilimler bazası. Bilimler bazasında bilimlerdiń dúzilisi


Joba :
I. Kirisiw
II. Tiykarǵı bólim:
2. 1. Bilimler bazası ;
2. 2. Bilimler bazasın basqarıw sistemaları ;
III. Juwmaq
Kirisiw
Tayansh sóz dizbegiler: Bilimler bazası, sektorlar, bilimler bazasın
jaratıw basqıshları, ekspert sistemaları, jasalma intellekt, bilimler bazası,
ózgeshelik, maǵlıwmatlar bazası, paydalanıw texnologiyası, ekspert,
paydalanıwshınıń interfeysi, interpretator, sistemanı jaratıw modulı, ekspert
sisteması qobig'I, artıqmashılıqlar, ekspert sistemasın jaratıw basqıshları.
Bilimler bazası qandayda bir tarawda aldınan belgilengen shárt­sharoitlarga
juwap bere alatuǵın maǵlıwmatlar bazasın jaratıw hám odan paydalanıw zárúrli
áhmiyetke iye boladı. Bilimler bazasın qáliplestiriw túrli usıllar arqalı
ámelge asırılıwı múmkin. Bunda mashqalalardıń kópshiligi bilimler
bazasınıń ulıwma dúzilisi jáne onı quraytuǵın elementlerdiń óz-ara
baylanısıw usılına tiyisli boladı. Ulıwma halda bilimler bazasın
jaratıw programmalar sistemasın jaratılıwma uqsas boladı. Bilimler bazası­ bul ayırım
predmet tarawları quramalı wazıypalar sheshimin tabıw ushın analiz hám juwmaqlardı
júzege keltiretuǵın model, qaǵıyda, faktorlar (maǵlıwmatlar ) kompleksi bolıp tabıladı. Bilimler
bazası jámiettiiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, onıń ótken zamanı, búgingi kúni hám
keleshegi haqqındaǵı bilimlerdi ózinde sáwlelengenlestiredi. Bilimler bazasında
jıynanatuǵın maǵlıwmatlar tekst, belgi, nomer, keste, grafik, súwret hám basqa
kórinislerde bolıwı múmkin. Bilim bazasınıń tiykarǵı qásiyetleri
úyreniw hám shınıǵıw qılıw joqarı maman maǵlıwmatlar bazası
institutsiyaviy bilimler boljawı múmkinshiligi. Maǵlıwmatlar bilimler
bazasınıń berilgen bólimlerine jaylastırıladı jáne bul bólimler sektorlar dep
ataladı. S D V A Hár bir sektorda málim qaǵıydalarǵa kóre isletiletuǵın bilim
(maǵlıwmat ) lar bólekleri jaylasadı. Hár bir sektor daǵı maǵlıwmatlardan
jalǵız halda paydalanıw, yaǵnıy sektorlardı basqarıwdı avtonom halda alıp
barıw múmkin. Sektorlardı tómendegishe bóliw lash múmkin: A­ tekstli
informaciyalar, V ­grafikli informaciyalar, S ­jadvallar, D ­ diagrammalar. Shama menen oylayıq,
biologiya yamasa zoologiyadan bilimler bazasın dúziw kerek. Al, jumıstı
neden baslaw kerek? Álbette, daslep biologiyaning tiykarǵı
túsiniklerin óz ishine alatuǵın lekciyalar teksti tayarlanadı hám ol
kompyuter yadına kiritiledi. Ekinshi náwbette insan aǵzaları yamasa haywan
tiirlariga tiyisli súwretler kompleksi payda etinadi hám olar yadta qandayda bir fayl retinde
saqlanadı. Keyingi basqıshlarda kesteli hám diagrammalı informaciyalardıń
bólimleri jaratılıp, yadqa jaylastırıladı. Bul maǵlıwmatlar kompleksi daslep
bólek sektorlarǵa jaylastırıladı, keyininen olardıń bir­biri menen óz-ara
baylanısıwın támiyinleytuǵın jumısshı programma dúziledi (yamasa tayın programmadan
paydalanıladı ). Jumısshı programmanıń tiykarǵı waziypası paydalanıwshınıń bergen
sorawına yad daǵı maǵlıwmatlar tiykarında juwap tabıwdan ibarat. Bul programmanıń
islewin tómendegi mısal arqalı túsindiriw múmkin: 1. Daslep tema
saylanadı, mısalı, «Insan denesinde qan aylanıw sisteması». 2. Saylanǵan etiledi
tuymechalari denesinde qan aylanıw temada (onı paydalanıwshın
kompyuter qızıqtırarlıq arqalı sistemasınıń wazıypası soraw kirgiziw múmkin).
neden anıq «Insan ónim Mısalı, ibarat? » 3. Belgilengen buyrıq
kiritiledi. 4. So'ralgan informaciya nátiyjesi ekranda payda etinadi yamasa baspaǵa
shiǵarıladı. 5. «Qan aylanıw sisteması»ni túsintiriwshi súwretti ekranda payda etiw
soraladı. Bilimler bazasınan paydalanıw tártibi túrlishe bolıwı múmkin
jáne onı belgilew paydalanıwshınıń qálewine baylanıslı. Qaǵıydalar
ketma­ketligi bolsa iyerarxik dúzılıwda boladı. Bilimler bazası qaǵıydalar
tarmaǵı retinde suwretlenedi. Tarmaqtıń hár bir jaǵday daǵı ótiw jolı baylanıs
processindegi paydalanıwshınıń juwabına baylanıslı boladı. Baylanıs tómendegi
tárzde alıp barıladı : ­dastur paydalanıwshına sistemaǵa qanday sorawlar beriw
múmkinligi haqqında jónelis beredi. Joqarıdaǵı bilimler bazası ushın
jóneliske tómendegi mısallardı keltiriw múmkin: «Ókpediń dúzilisi», «Ókpe
keselligi túrleri», «Murın kesellikleri»,... ­boshlang'ich dıń keyingi basqıshları
saylanadı.jónelislerden birin tańlaǵan halda baylanıs­ ­Sistema
paydalanıwshı tárepinen berilgen sorawlardıń ras yamasa ótirikligin tekserip
kóredi. Eger soraw processinde shárt atqarıl­sa, paydalanıwshına baylanıstiń
keyingi basqıshına ótiw ushın múmkinshilik jaratıwshı jazıw ekranda payda etinadi. Bul
process paydalanıwshınıń talabın qandiruvchi juwap payda bolgunga shekem
dawam ettiriledi. ­Berilgen tarawdaǵı bilimler bazasınan paydalanıw hár
bir paydalanıwshınan málim dárejedegi kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi talap etedi.
Bunday kónlikpelerge túrli forma daǵı intellektual iskerlik túrleri: analiz, sintez,
ulıwmalastırıw, abstraktlashtirish, salıstırıwlaw, modellestiriw, strukturalaw,
uqsawlıq dárejelerin ornatıw hám boshq­alar kiredi. Bilimler bazasın
jaratıwda tómendegi basqıshlar ámelge asıriladı : 1­bosqich. Predmet salasın
anıqlaw. Bul basqıshda arnawlı bir bilim tarawı saylanadı. 2­bosqich. Bilimler
kompleksin jaratıw. Berilgen tema boyınsha materiallarǵa sabaqlıq,
málimleme, ilimiy maqalalar, jurnal, gazeta, jaratıwshınıń aldınan
toplaǵan jeke bilimleri hám basqalar kiredi. Jaratılatuǵın bilimler
bazasınıń sapası hám kólemi jaratıwshınıń baslanǵısh bilim dáreklerinen
alatuǵın informaciyaları sapasına baylanıslı boladı. 3­bosqich. Bilimlerdi sistemaǵa
túsiriw. Bul basqıshda tiykarǵı túsinikler hám olardıń ózgeshelikleri, atamalardıń
mazmunı (túpkilikli mánisi) anıqlanadı, túsinikler mazmunı boyınsha
túrlerge ajratıladı, olar ortasında logikalıq baylanısıw ornatıladı. Informaciyalardıń
dúzilisi rejimin tuwrı belgilew odan paydalanıw nátiyjesin
asıradı. Materialdı bilimler bazasında ańlatıw ushın sistemalı analizden
paydalanıladı. Materialdı sistemaǵa salıw processinde, áwele, ko'rilayotgan
temanıń iyerarxik modeli dúziledi, keyininen elementler arasındaǵı
baylanısıwlar anıqlanadı. Tóplanǵan materialdıń modelin jaratıwda analiz,
túrlerge ajıratıw, gruppalaw, salıstırıwlastırıw, tártiplew, sistemalastırıw,
formatlaw, modellestiriw sıyaqlı usıllardan paydalanıladı. 4­bosqich. Materialdı
formaan súwretlew. Saylanǵan tema túsinikleri arasındaǵı óz-ara baylanısıw
hám tiykarǵı jol-jobaların sáwlelendiretuǵın materialdıń formasıy kórinisi grafik,
keste, tekst, logikalıq sxema, gipertekst sıyaqlı sxemalastırılgan qurallar
járdeminde beriliwi múmkin. Bilimler bazasın basqarıw sistemaları Házirgi
zaman qánigesi kerekli informaciyanı tabıw, ajıratıp alıw, analiz qılıw,
shólkemlestiriw, saqlaw hám de kerekli kóriniste súwretlewdi biliwi kerek. Bul
bolsa odan analiz hám sintez qılıw, ulıwmalastırıw, abstraksiyalash,
modellestiriw, uqsaslıqlardı tabıw hám soǵan o 'xshash basqa intellektual
iskerlik kónlikpelerin iyelewin talap etedi. Sonı da aytıp ótiw kerek,
qandayda bir hádiyse, waqıya yamasa tarawdıń haqqında absolyut bilim beretuǵın informaciya sistemasın
jaratıw júdá qıyınshılıqlı jumıs esaplanadı. Bilimler bazasın basqarıw usılları
bilimler bazasın jaratıw menen tikkeley baylanısqan boladı. Bilimler
bazasın basqarıw ushın arnawlı programmalar dúziledi. Bunday
programmalardıń wazıypasına tómendegiler kiredi: • bilimler bazası daǵı maǵlıwmatlarǵa
kirisiw; • bilimler bazası daǵı informaciyalardı modifikatsiyalaw (jańalaw ); •
kompyuter óshirilganda yamasa programmalar jumısı toqtap qalǵanda
basqarıwdıń demde qayta tikleniwi; • bilimler bazasınan bir waqıtta bir
neshe kom pyuterning paydalanıwı hám paydalanıwshılardıń bir­biriga
irkinish etpewi; • bilimler bazası daǵı maǵlıwmatlardan paydalanıwdıń
sheklengenligi hám olardı sırtqı tásirinlerden qorǵawlanıwı. Bilimler bazası
arnawlı islengen firmalar, gruppalar yamasa jalǵız programmistler
tárepinen jaratıladı. Paydalanıwshılar bolsa bul programmalardı magnit yamasa lazer
disklarına jazıp aladılar hám olardan paydalanadılar. Jasalma intellekt túsinigi
«Jasalma intellekt» túsinigi daslep AQSHda payda boldı hám aste­asta
basqa mámleketlerde de keń qollanila baslandı. 1956­yili AQSHda
kompyuter hám programmalastırıw salasındaǵı 10 dana amerikalıq jetekshi
qánigediń birinshi ushırasıwı bolıp ótti. Sol waqıtta
qánige­lardan kóbisi jaqın on jıl ishinde jasalma aqıl jaratılıwı
múmkinligin shama qılatuǵın edi. Sherek ásirden keyin, yaǵnıy 1981­yili jasalma
intellekt boyınsha Kanadada bolıp ótken Xalıq aralıq konferensiyada birinshi
ushırasıwdıń on dana urıs qatnasıwshısısınan besewi etilgen boljawlar oǵada
optimistik bolǵanlıǵın, máseleler bolsa ádewir quramalı ekenligin tán
aldılar. Sonday bolsada, bul jóneliste kóplegen ilimiy hám ámeliy nátiyjelerge
erisilgeni jazıp qoyıldı. Házirgi kúnde jasalma intellektni jaratıw boyınsha ilimiy
jumıslar kóplegen mámleketlerde alıp barılıp atır. Intellekt — insannıń oylaw
júrgiziw qábileti. Jasalma intellekt — insan intellektining birpara wazıypaların
ózinde sáwlelengenlestirgen avtomatikalıq hám avtomatlastırılgan sistemalar ózgesheligi.
Jasalma intellekt shaxstıń salıstırǵanda turaqlı bolǵan, mısalı, informaciyanı qabıl
qılıw hám odan málim máselelerdi sheshiwde paydalana alıwı sıyaqlı intellektual
qábiletin ańlatadı. Kompyuterde hal atırǵan máseleler, hátte ayırımları
ádewir quramalı bolsa­da, intellektuallıq esaplanbaydı. Bul orında
mektepte atqarılatuǵın arifmetik ámeller intellektuallıq emespe, degen soraw
tuwıladı. Bul ańlatpada máselege tiyisli qanday da uǵımsız element ámeldegi. Bul
máseleni sheshiwdiń anıq algoritmı belgisizligi yamasa joqlıǵında bolıp tabıladı.
Qanday da standart materiallar máseleni sheshiw metodın bilmegen oqıwshı
ushın juwaptı izlew, anıq intellektual miynetti talap etetuǵın intellektuallıq ámel
esaplanadı. Usıldı bilgen o 'quvchi, bul túrdegi máseleni avtomatikalıq
túrde sheshedi. Sonday etip, másele qanday quramalı bolmaydıin, eger onı
sheshiwdiń anıq usılı (algoritmı ) tabılǵan hám uyqas programması islep shıǵılǵan
bolsa, ol jumıstı intellektuallıq yamasa haqıyqatlıqtan dóretiwshilik hal etilgen dep esaplasa
boladı. Kompyuter uchu n bolsa, ádetde, bul jumıstıń tek mexanik
ámellerin orınlaw bólegi qaladı. Lekin bul barlıq máselelerde de emes.
Sonday jaǵdaylar boladıki, máseleni sheshiw algoritmı ulıwma tabilǵan zatǵan
bolıp, ádewir waqıt sarplaganda da onı kompyuterde sheship bolmaydı.
Bunday máseleler kem emes. Bular qatarına obrazlardı tabıw, shaxmat
oynaw programmaların jaratıw, awdarmalardı avtomatlastırıw sıyaqlılardı kirgiziw
múmkin. Insan sonday máselelerge dus kelip, ol qanday da birden-bir
sheshimdi yamasa nátiyjeli usıldı tabıwǵa intilmaydi, bálki máseleni sheshiw
processinde túrli usıl hám jol, informaciya dáreklerinen paydalanıwǵa
háreket etedi. Ol logika nızamların, matematikalıq munasábetler, quramalı
máseleni maydalaw máselelerge ajıratıw jollarınan yamasa aldın dus kelgen
máselelerge uqsas oy-pikir etiwden paydalanadı. Bir sóz menen aytqanda,
bul orında insan pikirlewiniń maslasıwshılıǵı hám kóp táreplemeligi
kórinetuǵın boladı. Jasalma intellekt salasındaǵı jumıslar, tiykarınan, kompyuterdi
házirshe kem iyelegen usıl hám usıllardan natiyjelilew paydalanıwǵa
«o'rgatish»den ibarat. Házirgi kúnde bul tarawda ádewir jumıslar etilgen,
yaǵnıy intellektuallıq wazıypalardı sheshetuǵın programmalar jaratılǵan. Qánigeler
jaratılǵan programmalardı anıqlaw, bexato isleytuǵın etip jaqsılaw hám olardı
jetilistiriw ústinde qızǵın jumıs aparıwıp atır. Kompyuterde mashqalanı
sheshiwdiń optimal variantı saylanadı. Sebebi optimal variant tańlanmasa hám
másele tuwrıdan-tuwrı yechiladigan bolsa, oǵan júdá kóp waqıt jumsawǵa
tuwrı keledi. Mısalı, úyingizdan liceyge barıwdıń bir neshe variantı
bolıwı múmkin. Birinshi bar liceyge baratırǵanıńızda bawırlas
joldı tabıw ushın, álbette, járdemge mútáj bolasız. Bunday
máselelerde ulıwma uqsawlıq bar — olardı tosınarlı izlew usılı járdeminde
yechiladi. Sheshiwdiń variantları bolsa ekspotensial túrde artıp baradı. Sonday eken,
kóp sandaǵı sheshimler ishinen eń qolayın tabıw tiykarǵı mashqala bolıp
qaladı jáne bul máseleniń sheshimi optimal varianttı tańlawdı talap etedi.
Kompyuterlerdiń payda bolıwı hám programmalar járdeminde máselelerdi sheshiw—
biliwdiń jańa túrleri kelip shıǵıwına sebep boldı. Intellektuallıq sistemanı bunday
túrlerden biri retinde kórsetiw múmkin. Intellektuallıq sistemanıń tiykarǵı Principi
sonda, qandayda bir máseleni sheshiwde insannıń logikalıq pikirlew usılınan
paydalanıladı. Quramalı máselelerdiń sheshimin izlewde insan málim
nizamlıqlardı biliwge tiykarlanadı. Ol matematikalıq teoremalar yamasa
ámeliyattan alınǵan qaǵıydalardan paydalanadı, quramalı máselelerdi ápiwayı
máselelerge ajratadı hám basqa usıllami qollanıw etedi. Ulıwma, intellektuallıq
sistemanıń tiykarǵı waziypasına tóplanǵan bilimler bazasın qollanıw etiw hám odan
paydalanǵan halda quramalı máselelerdi sheshiwdiń optimal jolların izlew
hám de sheshimin tabıw kiredi. Ekspert sistemaları kompyuterde echiladigan
máselelerdiń quramalılashuvi Zamanagóy jámiyette barǵan sayın ósip baratırǵan
informaciya aǵımı, informaciya texnologiyalarınıń túrli­tumanligi, bul
texnologiyalardan paydalanıwshınıń aldına bir qatar wazıypalardı qoydı. Kerekli
variantlardı tańlaw hám qarar qabıllaw jumısların insannan EHMga ótkeriw
máselesi júzege keledi. Bul wazıypanı tarqatıp alıw jollardan biri - bul ekspert sistemaların
jaratıw hám paydalanıw esaplanadi. Ekspert ózinden kelip shıǵıp sharayattı analiz
etedi hám salıstırǵanda paydalı informaciyanı anıqlap aladı, sharasız jollardan waz
keshken halda qarar qabıllawdıń eń maqul túsetuǵın jolların payda etedi.
Ekspert sistemasında málim bir predmet salasın ańlatadı bilimler bazasınan
paydalanıladı. Ekspert sisteması - bul ayırım tema tarawlarında bilimlerdi toplaw hám
qóllaw, uyushtirish usılları hám de quralları kompleksi bolıp tabıladı. Ekspert sisteması
qánigelerdiń joqarı sapalı tájiriybesine súyengen halda qarardı tańlaw
sıyaqlında alternativ variantlar kópligi ushın jáne de joqarı nátiyjege
erisedi. Strategiyanı dúziw waqtında jańa faktorlardı bahalab, olardıń tásirin
analiz etedi. Ekspert sistemaları jasalma intellektdan paydalanıwǵa tiykarlanǵan.
Ekspert sistemaların informaciya sistemaları klası retinde kórip shıǵıw múmkin. Ol
paydalanıwshınıń razılıǵınan qaramastan maǵlıwmatlardı analiz hám tahrir
eta alıwshı, qarardı analiz etip qabıl etetuǵın, analitik­tasnifiy wazıypalardı
atqara alatuǵın maǵlıwmatlar hám bilimler bazasına iye. Atap aytqanda, ekspert
sistemaları keletuǵın informaciyalardı gruppalarǵa bolıp taslay aladı, juwmaq
shıǵaradı, identifikaciyalaydı, kesellikti anıqlaw qóyadı, boljawǵa uyretedi,
túsindirme berb beredi hám taǵı basqa. Ekspert sistemasınıń basqa informaciya sistemalarınan
abzallıqları tómendegishe: jaqın dáwirlerge shekem EHMda tarqatıp alıw qıyın yamasa ulıwma
echib bolmaytuǵın dep sanaluvchi quramalı máselelerdiń jańa klasın
tarqatıp alıw, optimallastırıw hám (yamasa ) bahosini alıw múmkinshiligi; programmist
bolmaǵan paydalanıwshına (eń aqırındaǵı paydalanıwshılar ) óz tilinde sáwbet
júrgiziw hám kompyuterden nátiyjeli paydalanıw ushın informaciyanı
vizualizatsiyalash usılların qóllaw múmkinshiligin támiyinlew; jáne de isenimli
hám maman juwmaq shıǵarıw yamasa qarar qabıllaw ushın ekspert sistemasın
ǵárezsiz úyreniw, bilimlerden paydalanıw qaǵıydaları, maǵlıwmatlar, bilimlerdiń
toplanıwı ; paydalanıwshı informaciya joq ekenligi sebepli yamasa informaciyanıń haddan
zıyat rang­barangligi, yamasa xatto kompyuter járdeminde de ádetdegi qarardı
qabıllawdıń sozılıp ketilishi sebepli echa almaytuǵın sorawlar yamasa
mashqalalardi sheshiw; jetilisken ásbaplar hám bul sistema daǵı
paydalanıwshı qánigediń jeke tájiriybesinen paydalanıw esabına
jalǵız tártip degi qánigelesken ekspert sistemaların jaratıw múmkinshiligi;
ekspert sistemasınıń hasası qarar qabıllaw procesin qáliplestiriw
maqsetinde dúzilgen bilimler kompleksi (bilimler bazası ) esaplanadi. Informaciya
támiynatınıń bólek pútin strukturası kórinisinde ayqın kózge taslanǵan hám
islengen predmet tarawı haqqındaǵı bilim basqa bilim túrlerinen, mısalı,
ulıwma bilimnen ajralıp turadı. Bilimler bazası tiykarǵı ekspert sisteması esaplanadi.
Bilimler pikirlew hám wazıypalardı sheshiw usılına múmkinshilik jaratıwshı anıq
kóriniste ańlatpalanadı hám qarar qabıllawdı ápiwayılastırıwǵa
kómeklesedi. Ekspert sistemasınıń tıyanaqlıgini támiyinleytuǵın bilimler bazası
shólkemdiń bólindilerindegi qánigeler bilimin, tajrabasini ózinde
sáwlelengenlestiredi hám institutsional bilimlerdi (qánigeleskenler kompleksin,
jańalanıp atırǵan strategiyalar, qararlar usılları ) ańlatadı. Bilim hám
qaǵıydalardı túrli aspektlarda kórip shıǵıw múmkin: tereń hám júzeki; sapa hám
muǵdarlıq ; shamalıq (uǵımsız ) hám anıq; arnawlı bir hám ulıwma ; Paydalanıwshılar
bilim bazasın nátiyjeli basqarıw qararların alıw ushın qóllawları múmkin.
xarakteristikaiy hám kórsetpe (yo'l­yo'riq) beretuǵın. Maǵlıwmatlar bazalarınan
paydalanıw texnologiyası