Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogika instituti

2.2. Basqarıwda sistemalı jantasıw
Basqarıwda sistemalı jantasıw áwele basqarıw ob'ekti quramalı socialekonomikalıq, uzgaruvchan sistema, ishki tártip hám óz-ara baylanısqa bir pútkil pútinlikti quraytuǵın elementler yigindisi retinde urǵanilishini ańlatadı. Sistema jantasıwı basqarılatuǵın ob'ekttiń barlıq strukturalıq kismlari ajıralmas ámel etiwin támiyinleydi, bir tárepleme jantasıwdı biykar etedi, sistemanıń túrli elementleri urtasida uyqaspawshılıq hám kapustaa - karshiliklarni saplastırıwǵa járdem beredi hám usınıń sebepinen fakat basqarıw ob'ektine salıstırǵanda emes, bálki basqarıwdıń uziga salıstırǵanda xam ámelge asırılıwı kerek. Quramalı sociallıq-ekonomikalıq sistemanı urǵanıw processinde basqarıwda sistemalı jantasıw moxiyati tiykarınan kuyidagilardan ibarat :- basqarıw maqsetlerin jaratıw ; - kuyilgan maqsetlerdi ámelge asırıwdan eń kem ǵárejet kilib, eń úlken nátiyjege iye bulish; - maqset, usıl hám hám olarǵa erisiw qurallarına mikdoran baha beriw hám iskerliginiń joybarlastırılǵan nátiyjelerine iye bulishning barlıq múmkinshiliklerin bahalaw.

Hár bir quramalı sistema iri sistema elementi retinde úyreniledi, onıń bul iri sistema basqa elementleri menen óz-ara tásiri hám baylanısı analiz etiledi. Salıstırǵanda mustakil (ayrıqsha ) sistema urǵanilganda onı elementler kuyi tártip degi kishi sistemaǵa ajratıladı xamda bul elementlerdiń óz-ara baylanıs hám tásiri ta'kik kilinadi. Mısalı, eger milliy xojalıqtı úyreniletuǵın bulsa, ol bir tárepden iri sistema retinde, 9 basqa tárepden milliy xojalıq tarmaqları elementleri (sanaat, awıl xojalıǵı, transport, kurilish hám x. k.) yigindisi retinde analiz kilinishi múmkin. Sanaat milliy xojalıq sistemasınıń elementi retinde xdmda kishi tarmaqlar, tarawlar, islep shıǵarıw birlespeleri, kárxanalar birikpesi retinde, kárxana bolsa xam assosaqiya, akqiyadorlik jámiyetleri, firma, birlespeler elementi retinde, xam qex, bulinma, brigadalar kompleksi retinde urǵanıw múmkin. Basqarıwda sistemalı jantasıw kuplab mashqalalardi nátiyjeli sheshiw ushın tiykar bulib xızmet etedi. Onı kullash maqsetlerdi anik bayan etiw, wazıypalar kulami hám atqarılıwı kerek bolǵan jumıs qásiyetleri haqqında oyda sawlelendiriwge iye bulish, sistema sheńberinde buysunush rejimin urnatish, karor kabul etiw jáne onı orınlaw boyınsha minnetleme hám juwapkerlikti taksimlash imkaniyatın beredi. Sistemalı jantasıwdıń tiykarǵı waziypası pútkil sistema ámel etiw natiyjeliligin asırıwdan ibarat esaplanadi. Sistemalı jantasıwdı kullash ulıwma jaǵdayǵa bauo beriw barlıq uolat hám okibatlarni uisobga alǵan uolda basqarıw karorlari kabul kiluvchi uar bir raubar ushın zárúr bolıp tabıladı. Basqarıwda sistemalı jantasıwdı kullash raubardan mantikiy oylawdı yaǵnıy, uar bir karorga keliw hám tiykarlash processinde sistemanıń ulıwma maqsetin aniklash hám barlıq kishi sistemalar iskerligin bul maqsetke erisiwge yunaltirishni talap etedi. Bunda uar bir sistema odan irirok sistemanıń strukturalıq kismi retinde úyreniledi, onı rawajlandırıwdıń ulıwma maqseti bul iri sistema rawajlanıwı maqseti menen muvofiklashtiriladi. Sistemalı jantasıwda wazıypalar shólkemge maslastırilmaydi, kerisinshe shólkem kuyilgan maqsetler hám olardı ual etiw usıllarına muvofik kolda shólkemlestiriledi yamasa kayta dúziledi. Kibernetika hám oǵan baylanıslı túrde maqsetlerdi hám basqarıw karorlarini aniklash, islep shıǵarıw, tekseriw, tadbik etiw, matematikalıq usıl hám kompyuterdi kullash sistemalı jantasıwdıń muuim elementlerinen birine aylanıp koldi. Model suzlar jardeminde, formulalar járdeminde bayan kilinishi, sızılma menen ańlatılıwı, kompyuter járdeminde sistemanı ámelde túsiniw, jańa, ilgeri belgisiz bolǵan uakikatni tabıwǵa yunaltiriladi. Bilimlerdiń uozirgi dárejesi quramalı sistema bolǵan ekonomikanı basqarıwda chizikli hám dinamikalıq programmalastırıw, jabılasına xızmet kursatish, úyinlar teoriyasın kullash, statistikalıq maǵlıwmatlardı urǵanıw processinde uar tárepleme korrelyaqiya usılınan paydalanıw imkaniyatın beredi. Sistemalı jantasıwdıń kompyuterlerdi kullash nátiyjesinde rawajlanıwı maǵlıwmatlardıń aniklashtirilgan, keńeygen bazasınan nátiyjeli paydalanıw imkaniyatın beredi hám uz gezeginde informaciya yigish jáne onı kayta islewdi talap etedi. Ekonomika quramı uzgarishi haqqında ilimiy tiykarlanǵan, anik informaciyaǵa iye bulmay turıp, onıń natiyjeliligin asırıw yullarini aniklab bulmaydi. Sonday kilib, respublika ekonomikasına óz-ara baylanıslı processler sisteması retinde karash múmkin. qanday da bir process. Kompleksli jaqınlaw analiz qılıwda shólkemdiń de ishki de sırtqı ortalıq esapqa alıwdı názerde tutadı. Bul ańlatadıki, kompleks analizde tek ishki faktorlarıngina emes, usınıń menen sırtqı faktorlardı da esapqa alıw kerekligini ańlatadı ; ekonomikalıq, geosiyosat, social, demografik, ekologiyalıq hám basqalar. Basqarıw sistemasınıń informaciya támiynatınıń 10 funkqional baylanısların úyreniw ushın integraqiyalash jaqınlawınan paydalanıladı, onıń mánisi sonda, izertlew de vertikal boyınsha (basqarıw sistemasınıń bólek elementleri ortasında ) da gorizontal boyınsha (ónimdiń ómiriy qiklining barlıq stadiyalarida) ámelge asıriladı.jaǵdaylı jaqınlawdıń mánisi sonday ibarat, analizdi ótkeriwge qızıǵıwshılıq oyatatuǵın sebep bolıp anıq jaǵday esaplanadı, onıń keń diapazonı basqarıwdıń nátiyjesine saldamlı tásir ótkeredi. Bunday jaqınlawda basqarıw sisteması variyatning xarakterinen baylanısqan halda óziniń hár qanday xarakteristikasın ózgeritirishi múmkin. Innovaqion jaqınlaw sırtqı ortalıqtaǵı júz berip atırǵan ózgerislerge demde munasábetin bildiriw qábiletine tiykarlanadı. Bular jańalıqlardı, jańa texnikalıq sheshimlerdi, satılatuǵın bazarlar talapların jaqsılaw qánaatlantırıw ushın jańa tovarlar hám xızmetlerdi óndiriske iyiwmay engiziwge tiyisli bolıp tabıladı. Hár qanday sistemanıń muvofaqqiyatli iskerliginiń girewi sonnan ibarat, ol mudami jańa texnikalıq progress menen teń qádem tastap júriwigine emes, bálki odan da ilgerine ótip ketiwi kerek. Normativ (normativ) jaqınlawdıń mánisi sonnan ibarat, hár qanday sistemanı unitakomillashtirish maqsetinde analizi zárúrli normativlikler kompleksin esapqa alıw menen baylanıslı boladı, olardıń járdeminde basqarıw apparatı óz iskerligin quraydı, basqaradi. Funkqional normativliklerge jobalardı sapalı hám waqıtında islep shıǵıw, bólimlerdiń jumısın anıq shólkemlestiriw, oprerativ esap hám baqlaw, hár bir strukturalıq bólimde funkqional minnetlemelerdi qatań bólistiriw. Qulıq jaqınlawdıń maqseti bolıp, hár bir xızmetkerdiń shólkemdi basqarıw daǵı óziniń ornın túsinip etiwi ushın dóretiwshilik múmkinshiliklerin ámelge asırıw ushın barlıq zárúr bolatuǵın sharayatlardı jaratıw esaplanadı. Sistemalı (sistemalı ) jantasıw ámeliyatda ekonomikalıq tah-lildan keyin payda bolǵan. Daslep ol tábiy hám texnikalıq, keyin ayırım ekonomikalıq jáne social pánlerde de qollanila baslandı. Sistemalı analiz metodınıń teoriyalıq tiykarın dialektika quraydı. Dialektik materializm xojalıq processindegi ózgerislerdi tıǵız baylanıslılikda, rawajlanıwda, dialektik bir pútinlikte úyreniwdi uyretedi. Kárxananı tez hám úzliksiz rawajlanıwı, islep shıǵarıw kólemi, finanslıq hám xojalıq iskerliginiń ósiwi, ekonomikalıq alo-qalarni keskinlashuvi, keń kólemde matematikalıq usıllar, dáwir-viy kompyuter texnikalerin qollanılıwı, basqarıwdıń opti-mal principlerıni ámelde qóllaw, ekonomikalıq hádiyseler, hár bir xojalıq sub'ektin kompleks bir pútkil sistemalı tárzde o'rga-nishni talap etedi. Analizde sistemalı jantasıw eki kóriniste kórinetuǵın boladı :
- birinshiden, analizdiń hár bir ob'ekti, yaǵnıy hár bir xojalıq sub'ekti bir pútkil sistema retinde;
- ekinshiden, xojalıq sub'ekti iskerliginiń ekonomikalıq natiyjeliligi bir qansha kórsetkishler sisteması, atap aytqanda, ózine túser bahası kórsetkishleri sisteması, rentabellik kórsetkishleri sisteması, jumıs aktiv-lik kórsetkishleri sisteması, finanslıq jaǵdaydı ańlatiwshı soqır-satkichlar sisteması arqalı bahalanadı.
Sistemalı genetikalıq jaqınlaw. Hár qanday sistema ózgermeytuǵın hám mudami de berilgen esaplanbaydı. Ol mutloqo emes, eń tiykarǵısı turaqlı da emes sonıń 11 ushın hamki, oǵan ishki qarama qarsılıqlar xos bolıp tabıladı. Hár qanday sistema tek iskerlik alıp barmaydı, ol mudami háreketde boladı, rawajlanadı. Ol óziniń baslanıwına iye, óziniń tashkil tabıwı hám tikleniwin, rawajlanıwı hám gullep jasnawın, daǵdarısı hám sınıwın waqtın basıp ótedi. Bunnan kelip shıǵadıki, waqıt sistemanıń zárúrli atributı esaplanadı. Hár qanday sistema tariyxıy bolıp tabıladı. Sistemalı informaciyalı jaqınlaw. Sistemanıń iskerligin informaciyalardı alıw, qayta islew, uzatıw hám saqlawsız tassavur etip bolmaydı. Informaciyalar sistema elementlerin bir biri menen baylanısıw usılı bolıp tabıladı, hár bir elementti - pútkil sistema menen, hám sistemanı - pútkil sırtqı ortalıq menen qatań baylanısqan boladı. Aytılǵanlardı tastıyıqı retinde, sistemasıylikning mahiyatini onı informaciyalastırıw táreplerisiz ashıp beriwdiń múmkinshiligi joq. Sistemalı kommunikativ jaqınlaw. Hár qanday sistema mudami basqa, bir muncha joqarı dárejedegisiniń elementi bolıp tabıladı, usınıń menen onıń ózi de bir muncha tómengi dárejedegi elementlerden dúziledi. Basqasha aytqanında, xesh qanday sistema bólek ajıratıp qoyılǵan emes, ol ko'pdan kóp túrli munasábetler menen túrli sistemalar hám notizim menen shólkemler menen baylanısqan. 3 Sistemalı quramlı (elementli) jaqınlaw. Pútin sistemalardıń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp olardıń elementleri, bólimleri esaplanadı, tap usılardan pútin sistema dúziledi (qáliplesedi), hám olarsız sistemanıń ózi de bolmaydı. Pútin sistema bárinen burın óziniń elementleriniń (ntegrirovat) bir pútkil etip birlestirilgen ónimi. Biraq pútin sistemanıń elementleri tosınarlı baylanıspaǵan ob'ektlerdiń kompleksin ańlatpası emes. Olar sistema sheńberinde kúshli birlesken, naǵız ózi sistemanıń elementleri esaplanadı. Sistemalı basqarıw jaqınlawı. Sistema mudami ózine tásir kórsetiwshi kúshlerdi sezab turadı. Bular, bárinen burın ishki tásirinler, yaǵnıy hár qanday sistemada bolıwı múmkin bolǵan ishki qarama qarsılıqlar nátiyjesi esaplanadı. Sistemalı funkqional jaqınlawı. Pútin sistema - maqsetke tuwrı keletuǵın sistema, qanday da saylanǵan maqsetke erisiwge umtılıp atırǵan sistema bolıp tabıladı (maqsetke intilavchan). Maqset sistemada sistemanı qáliplestiriwshi eń zárúrli faktorlardan biri bolıp esaplanadı. Biraq maqset oǵan erisiw ushın kerekli háreketlerdi orınlawdı talap etedi. Sistemalı interativ jaqınlawı sistemanı saqlanıp qalıwı, rawajlanıwlashtirilishi hám riqojlanish faktorları hám mexanizmlerin kórsetedi. Sistemalı interativ jaqınlawı - bul sonday izertlew usılıki, ol jaǵdayda pútin sistemanıń ulıwmalastıratuǵın (intergativ) qásiyetleri qaraladı, onıń bólek sistemaostilari emes. Usıldıń wazıypası, oǵan kiretuǵın sistemaostilarning natiyjeliligin jaqsılaw emes, sistemanı tolıq ózin optimallastırıw esaplanadı. Eki process urtasida tugridan-tugri baylanıslılıq ámeldegi bulib, bunda bir process ónimi bolǵan kumir elektroenergetika ushın resurs bolıp tabıladı. Bunday baylanıslar tarmaqı bir-birine baylanıslı elementler sistemasın quraydı.