Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogika instituti

Menejment páni bul - basqarıwshına tańlawdı tuwrı ámelge asırıwdı hám oqil qarar qabıllawdı úyretiwshi fan bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı maqseti bazar munasábetleri sharayatında barlıq buwınlarda nátiyjeli isley alatuǵın joqarı maman basqarıwshılardı tayarlawdan ibarat.
Bul pánniń mazmunı basqarıw sisteması hám basqarıw obiekti arasındaǵı óz-ara munasábet bolıp, onıń tiykarǵı waziypası oqıwshılarǵa basqarıwdıń zamanagóy usılların, basshılıq kórkem óneri sırların úyretiwden ibarat.
Pánni oqıtıwdan maqset studentlerge basqarıw máselelerine salıstırǵanda qızıǵıwshılıq, ámeliy shólkemlestiriwshilik iskerligine qızıǵıwshılıq oyatıwdan ibarat. Sebebi házir basqarıw tiykarların úyreneip atırǵan studentler kelesinde basqarıw sistemasınıń xızmetkerleri, kishi, orta hám úlken jámáátlerdiń basshıları, kárxana hám firmalar ekonomikalıq, social, shólkemlestirilgen-texnikalıq iskerliginiń túrli táreplerin basqarıw boyınsha joybarlar, ilajlar islep shıǵıwǵa shaqırıq etilgen qánigeler bolıp jetiwediler. Basqarıw sistemasın jetilistiriw maydanınan ilajlar islep shıǵıw da olardıń moynında boladı.
Barlıqǵa sol zat ayan bolıp atırki, hár bir iskerlik salasında, mámleket basqarıwınan tartıp, jámáátti basqarıwge shekem professional bilim talap etiledi. Basqarıw quramalı pán bolıp, óziniń fundamental tárepleri, usılları, telefonnan tartıp, kompyutergeshe texnikalıq quralları bar. Basqarıw salasında islep atirǵan hár bir qánige bul usıl hám qurallardan paydalanıwdı biliwi kerek. Basqarıw joqarı mádeniyat, keń bilim hám jumıs tájiriybesin talap etedi.
Sonday etip, basqarıw keń mániste nátiyjeli nátiyjelerge erisiw ushın kem waqıt hám kúsh sarplap basqarıw obiektine (shaxs, jámáát, texnologiyalıq process, kárxana, mámleket) úzliksiz tásir etiw procesi bolıp tabıladı.

2. 
   “Sistemalı” yamasa “zamanagóy “menejment tiykarlari
   

Menejment-páni basqarıw tuwrısındaǵı bilimler kompleksi bolıp tabıladı. Ol social ekonomikalıq, sotsial, xuquqiy, kibernetika hám basqa pánler menen baylanıslı bolıp tabıladı. Menejment, barinen burın ekonomikalıq teoriya páni menen jaqınnan baylanıslı. Ol ekonomikalıq nızamlardı bilip alıwǵa hám olarǵa uyqas túrde basqarıw processinde ekonomikalıq metodlardı qóllawǵa, xar bir xızmetkerge hám jámáátke tásir kórsetiwge tiykarlanadı. Bir qatar ekonomikalıq pánler: makroekonomika, mikroekonomika, statistika, keleshekti belgilew, mexnat ekonomikası sıyaqlılar xam menejment páni menen bekkem baylanıslı. Basqarıw páni menen yuridikalıq pánleri ortasında arnawlı bir munasábetler bar bolıp tabıladı. Yuridikalıq pán basqarıw iskerligi qanday sheńberde ámelge asırılıwı kerekligin, xuquqiy normalarni qanday qóllaw xamda xojalıq júrgiziw processinde basqarıw shólkemleri, basshılar hám ayırım adamlardıń normativ hújjetlerden, nızamlardan paydalanıwın belgilep beredi. Sotsiologiya, psixologiya hám mexnat fiziologiyasi basqarıw máselelerin islep shıǵıwda kútá úlken rol oynaydı. Menejment páni basqarıwdıń ulıwma nizamlıqların uyreniwshi kibernetika páni menen ajıralmas baylanısqan bolıp tabıladı. Ol basqarıw qararların qabıllaw ushın zárúr bolǵan informaciyalardı aqıl qılıw hám qayta islew processlerin úyrenedi. Kibernetika jetiskenlikleri:
• basqarıw daǵı informaciya sistemasın jetilistiriwge;
• basqarıw procesin kompyuterlestiriwge;
• avtomatlastırılgan basqarıw sistemasın jaratılıwma keń jol ashıp beredi. Belgilengen baylanıslı pánlerdi jetilisken úyreniw basqarıwdıń sirasrorlarini tereń ańǵarıwǵa jáne onı nátiyjeli qóllawǵa múmkinshilik beredi. XX ásirdiń 60 -80 - jıllarında Batısda zamanagóy menejment rawajlana baslanadı. Batıs teoretikleri social sistemalar mektep basqarıwdı shólkemlestiriw maqsetinde:
• sistemalı jantasıw tiykarların islep shıǵıwadı ;
• pútin sistema menen onıń bólimleri munasábetleri máselelerin kórip shıǵıwadı ;
• bir qansha ózgeriwshi faktorlardıń basqarıwǵa bolǵan tásirin úyreniwedi. Bul mektep wákilleri (amerikalıq Ch. Barnard, G. Saymon) zamanagóy menejmentte qo'yidagi tórt jantasıwdı tiykarlab berediler
“Sistemalı” yamasa zamanagóy menejment Sistemalı jantasıw
• Sistema - bul bir-biri menen óz-ara baylanısqan bólimler. Hár bir bólim pútin sistemanıń ózgeriwine óz ulessin qosadı. Shólkem - bul pútin ashıq sistema bolıp tabıladı. Onıń táǵdiri sırtqı hám ishki ortalıqǵa baylanıslı. Sistemalı jantasıwda shólkemdi basqarıwda tiykarınan onı ishindegi, quramındaǵı ortalıqǵa (ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, sociallıq-siyasiy) itibar beriledi.
jaǵdaylı jantasıw
• Eger sistemalı jantasıwda pútin shólkem qanday bólimlerden shólkemlesken degen sorawǵa juwap tapaolsak-de, biraq bul bólimlerdiń qay-qaysısı áhmiyetli, qay-qaysısı ekinshi yamasa úshinshi dárejeli ekenligine itibar qaratilmaydi. Pútindiń qaysı bir bólegi oǵada áhmiyetli degen sorawǵa jaǵdaylı analiz juwap beredi. Bunda shólkemdiń ishki quramındaǵı ózgerisler sırtqı ortalıqtıń tásiri menen baylanıstırıp uyreniledi. Biraq túrli dárejedegi jaǵday túrli dárejedegi bilimdi talap etedi.
Funktsional jantasıw
• Basqarıwǵa shólkemlestirilgen mexanizmlerdiń eń aqılǵa say jolların islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
Sol kózqarastan basqarıw tómendegi funksiyalardı atqaradı :
• joybarlaw ;
• shólkemlestiriw;
• basshılıq qılıw ;
• muwapıqlastırıw ;
• baqlaw hám x. k.
Muǵdarlı jantasıw
• Bunday jantasıwǵa tiykarınan :
Menejmenttiń operatsion principine;
Qarar qabıllaw teoriyası principlerıge
Matematikalıq yamasa ilimiy menejment sıyaqlılarǵa itibar qaratıladı.
Endi basqarıw processinde tekǵana matematika ; statistika, kibernetika, injinerlik pánleri, sonıń menen birge sotsialogiya, ruxshunoslik, sistemalar teoriyası sıyaqlı pánler xam keń qollanila baslanadı. Zamanagóy menejmenttiń maqseti qarar qabıllaw procesin, elektron esaplaw texnikasın xamda eń jańa matematikalıq usıllar hám qurallardı qollaǵan túrde izertlewdi ótkeriw bolıp tabıladı. Sistemalı menejment qararlardıń aqılǵa saylıǵın kóteriw sıyaqlı wazıypanı qóyadı.
Menejment teoriyasın burınǵı birlespede rawajlandırıwda A. K. Gastev, P. M. Kerjentsev, v. G. Afanasev, D. v. Gvishiani, S. E. Kamenitser, O. v. Kozlova, D. M. Kruk, A. M. Omarov, G. X. Popov sıyaqlılar ózleriniń salmaqlı uleslerin qosqanlar. Burınǵı birlespede mexnatni ilimiy shólkemlestiriw hám basqarıw tarawin ilimiy izertlew 1920 jıllarda baslanǵan. Sol jılları mexnatning oraylıq institutı shólkemlestirilip, mexnatni ilimiy shólkemlestiriw boyınsha qatar konferenciyalar ótkerildi. Arnawlı 22 jurnallar baspadan shıǵarılıwı jolǵa qoyıldı. Oqıw yurtalarida “Mexnatni ilimiy shólkemlestiriw” páni oqıtila baslandı. A. K. Gastev (1882-1941) óziniń “Qanday islew kerek?”, “Mexnatni normalastırıw hám shólkemlestiriw” sıyaqlı qatar dóretpelerin baspadan shıǵardı. Oraylıq mexnat institutı (TsIT) dıń shólkemlestiriwshisi xam Gastev bolǵan. TsIT hám Gastevning ilimiy islenbeleri negizinde mámlekette mexnatni ilimiy tiykarında shólkemlestiriwde qatar tabıslarǵa erisildi. Mısalı :
• mexnatni ilimiy tiykarda shólkemlestiriw boyınsha oqıtıw hám xızmetkerlerdiń mamanlıǵın asırıw sisteması jaratıldı ;
• mexnatni ilimiy shólkemlestiriwdiń aldıńǵı tájiriybelerin tekǵana mámleket ishinde, sonıń menen birge, shet mámleketlerde xam ǵalabalastırıwǵa erisildi. P. M. Kerjentsev (1881-1940 ) xam basqarıw boyınsha qatar dóretpeler baspadan etken. Bular qatarına “Mexnatni ilimiy shólkemlestiriw”, “Basqarıwdı shólkemlestiriw principlerı”, “waqıt ushın gúres” sıyaqlılar kiredi. Olar basqarıw boyınsha sabaqlıqlardı jazıwda tiykar etip alındı. 1920 jıldıń baslarında Kerjentsev ǵayratı menen “vaqt” Ligası dúzildi. Bul Liga jámiyetshiliktiń itibarın :
• mexnatini shólkemlestiriwde tártipsizliklerdiń aqırındada kópligine;
• bexuda jumıslarǵa waqtıniń kóp sarplanayotganligiga;
• basqarıw sistemasında funksiyalardıń nooqilona bólistiriwi sıyaqlılarǵa qaratdı hám olardı jónge salıw etilish jolların islep shıqtı. 1900 jıllardıń aqırınan baslap mámlekette basqarıw teoriyasınıń rawajlanıwı jáne de kúshaydi.
Sol jıllarda mexnatni ilimiy tekseriw institutı, basqarıw hám normativ boyınsha oraylıq ilimiy-izertlew institutları dúzildi. Mámlekettiń jetekshi joqarı oqıw orınlarında “Mexnatni ilimiy shólkemlestiriw”, “Basqarıw” kafedraları, fakultetleri shólkemlestirilip, olar boyınsha arnawlı pánler oqıtila baslandı. Rossiyada Házirshe birden-bir, Moskva basqarıw institutı tashkil etilgen bolıp, ol kárxana yamasa tarmaq iskerliginiń basqarıw tárepin jetilistiriw máseleleri boyınsha direktorlar maslaxatchilari dep júritiletuǵın basqarıwdı shólkemlestiriw boyınsha qánigelerdi tayarlaydı. Ózbekstanda menejmenttiń teoriyalıq tiykarları jáne onıń tiykarǵı principlerı XIII-XIv ásirlerge kelip Ámir Temur xukumronligi dáwirinenoq qáliplese baslaǵan. Ámir Temur “Temur áneydeyleri” shıǵarmasında, qanday etip hákimiyatni qolǵa kirgizgeni, siyasiy hám áskeriy iskerligi haqqındaǵı sırlar, onı basqarıw kórkem óneri, usınıń menen birge istilochilikka qanday basshılıq etkenin ózi túsindirme bergen. “Temur áneydeyleri” jaxonga ataqlı dóretpe. Onıń qol jazba nusqaları dúnyanıń derlikk barlıq mámleketleri (Indiya, Iran, Angliya, Daniya, Frantsiya, Rusiya, Germaniya, Armeniya, Ózbekstan hám basqalar ) dıń kitapxanalarında bar. Dóretpe eki bólekten ibarat. Birinshi bólim Ámir Temurdıń óz mámleketin qurıw jáne onı xar jixatdan bekkemlew, jetilisken qurallanǵan qúdiretli ásker dúziw boyınsha qollanıw etken áneydeyleri hám jobalarınan ibarat bolıp, xatto áskerdiń jangovor saflanish tártibi xam arnawlı kesteler arqalı kórsetip berilgen. 23 Miynettiń on úsh bólim (keńes) den ibarat ekinshi bóleginde bolsa xızmet soxibqironning kúshli feodal mámleketti qurıw, ásker dúziw hám dushpan lashkarini sındırıw maydanınan dúzgen keńesleri hám ámelge asırǵan jumısları óz ańlatpasın tapqan. Ámir Temur tapqır, tájiriybeli hám siyasatdon mámleket ǵayratkeri edi. Ol ózi tuzmoqchi bolǵan mámlekettiń oraylıq apparatı hám jergilikli hákimiyatning qanday, qaysı social taypalarǵa tayanıwı, lawazımlı shaxslar hám olardıń sapaları xamda minnet hám wazıypaların aldınan belgilep bergen. “Áneydeyler” avtorınıń pikrine qaraǵanda, xar bir soxibi taj mámleket hám jámiyeti málim sociallıq-siyasiy gruppaǵa tayanǵan túrde basqarıwı kerek. Hazrat Ámir Temur, “Áneydeyler”da xabar beriwine qaraǵanda, óz iskerliginde qo'yidagi 12 socialsiyosiy gruppaǵa súyene otirip jumıs alıp barǵan :
1. Xazrat Payg'abarimiz Muxammad Sallolloxu Alayxissalomning áziz hám húrmetli áwladı bolǵan sayidlar, ulama hám shayıqlar ;
2. Ómirdiń ashshı -chuchugini totgan bilgir kisiler;
3. Duoguy taqıwalar ;
4. Ámirler, sarxanglar, sipoxsolollar, yaǵnıy lashkar hám ásker basshıları ;
5. Sipox menen puqara, yaǵnıy qara xalıq;
6. Saltanat jumısları, onıń siru-sırların bilgen, keńesse bolatuǵın dono hám isenimli kisiler;
7. ministrler, sarkitob hám toplam bitiqlari;
8. Xakimlar, táwipler, munajjimlar hám injinerler;
9. Xadis ilimpazları hám áńgimeshiler, yaǵnıy ráwiyat aytuvchilar (tariyx shunoslar).
10. So'fiy hám bilimliler;
11. Xunar hám kórkem óner axli, yaǵnıy qol ónermentiler hám artistler;
12. Xar túrli mámleketlerden kelgen sayyox hám kommerciya axli. Olar menen sóylewip, mámleketlerindegi sociallıq-siyasiy jaǵdaydan xabardar bolıp turıw múmkin bolǵan.
Mámleketti mekeme qılıwda ministrler, ámirler hám wálayatlarda otırǵan járdemshilerdiń roli benixoya úlken bolǵan. Sol sebepli xam Ámir Temur olardı tańlaw hám wazıypalarǵa belgilew jumisına a'loxida axamiyat bergen. Olar soxibqironning pikrine qaraǵanda shın berilgen, etikalıq pák, ádalatpesha:, tınıshlıqsevar hám ǵayratkor adamlar bolıwı kerek. “Áneydeyler” avtorınıń pikirine kóre, mısalı, ministrler tórt sapaǵa ıyelewleri shárt:
1. Hasıllıq, taza násillik hám ullılıq ;
2. Aqlu túsingish;
3. Sipox menen puqara jaǵdayınan boxabarlik hám olarǵa ǵamxorlıq kórsetiw, olar menen jaqsı mámilede bolıw ;
4. Sabru sabırlılıq, álpayımlıq. “Áneydeyler”da keltirilgen maǵlıwmatlarǵa kóre Ámir Temur óz mámleketin, bir uchi Chinu Mochin hám ekinshi uchi Keshki payıt tapda bolǵan úlken mámleketti bar-yo'g'i jeti dana ministr járdeminde basqargan.
Bular qo'ydagilar.
ministrler hám olardıń wazıypaları
Mámleket hám puqara ministri
• Bul ministr el-jurttıń áhmiyetli jumısların, kúnde shıǵıp turatuǵın mashqalalardi, puqara jaǵdayın, alınǵan payda, paydanıń muǵdarı, oliq-salıq, mámleket ǵárejetleri, el-jurttıń abadanchiligi hám xalıqtıń párawanlıǵı qaysı dárejede ekenliginen joqarı xukmdorni xabarlı etip turǵan
Salıq ministri
• Sipoxiylarning is haqı hám tanxolarini basqargan, onıń qıyınshılıq hám parishonlikka túsip qalmawınıń ilajtadbirlarini kórgen, sipox jaǵdayınan mudami patshaxni eskertıp turǵan.
Buyım-múlk, dáramat, ǵárejetler ministri
• Túrli sebeplerge kóre ıyesiz qalıp ketken er-suw hám molmulkni basqargan, zakot hám boj jıynawına kishi hámeldarylik etken.
Sarkori ules hám saltanat jumısların jurgiziwshi ministr
• Patshaxga qarawlı er-suw hám buyım-múlk, sonıń menen birge mámleket mákemeleriniń iskerligin qadaǵalaw etip turǵan.
Qazı kalon
• Ádillik mákemelerin basqargan
Jalol ul-islam
• Patshaxning ayrıqsha xuquqlarga iye bolǵan qadaǵalawshısı.
ministri toplamı dóretpe
• Túrli mámleketler menen alıp barılatuǵın jazıwmalar toplamınıń baslıǵı.
El, xalıq - yurtning abadanlıǵı, saltanatning ústinligi kóp jixatdan mine sol ministrlerge baylanıslı bolǵan. Basqarıw sistemasınıń nátiyjede aqılǵa say dúziliwi onıń negizinde insan mápleri jatqanlıǵı, mámleket siyasatınıń basqarıwǵa unamlı tásiri dúnyada ullı mámleket payda bolıwı menen juwmaqlandi. Bul oraylasqan ullı, ekonomikalıq bárkámal, siyasiy turaqlı mámlekettiń qáliplesiwine alıp kelgen basqarıw teoriyası tek sol mámleketdagina emes, bálki basqa úlkelikte xam mámleketti ilimiy basqarıw teoriyası retinde qollanila baslandı. Házirgi menejment páninde aytıp ótken basqarıwdıń ekonomikalıq, insaniy, aqılǵa say hám nátiyjeli formasın jaratıw boyınsha háreketler Ámir Temurdıń “Temur áneydeyleri”da óz hákisin tawıp Házirge shekem xam óziniń qımbatın joǵatpaǵan. Kerisinshe, búgingi ǵárezsiz Ózbekstannıń ekonomikalıq hám siyasiy ǵárezsizligi gúllep rawajlanıp atırǵan waqıtta xam basqarıwdı shólkemlestiriwde áhmiyetli programma ámel retinde qollanılıp atır. Islep shıǵarıwdı hám xızmetkerlerdi basqarıw sońǵı on jıllıqlarda kásiplik iskerliginiń bir formasına, basqarıwshı xızmetkerler bolsa, jumısshı kúshiniń zárúrli buwınına aylandı. Bul ilimiy-texnikalıq rawajlanıw jetiskenliklerinen, kadrlar potencialınan tolıqlaw paydalanıw jolı menen basqarıw natiyjeliligin asırıw, keskin báseki gúresi kúshaygan dáwirde zárúrli áhmiyetke egaligi menen tusintiriledi. Maman jumısshı kúshi menen támiyinlengenlik, motivatsiya dárejesi, xızmetkerlerden paydalanıw natiyjeliligi sıyaqlılar básekige shıdamlılıqtıń tiykarǵı faktorlarına aylandı. 25 Basqarıw hám xızmetkerler miyneti natiyjeliligin asırıw kadrlarǵa, atap aytqanda, basqarıwshı xızmetkerlerge jańasha jantasıwdı talap etedi. Xızmetkerler menen islewge jańasha jantasıwdıń kompleks xarakteri joybarlaw elementlerinen keńlew paydalanıw, individual jumıs júrgiziw formalarınan paydalanıw menen ańlatpalanadı. Korporatsiyaning tabıslı xızmet kórsetiwiniń zárúrli shárti - xızmetkerler menen islewge ajratılatuǵın qarjların asırıw esaplanadı. Házirgi waqıtta kadrlar menen islew jańa formasınıń teoriyalıq hasası bolǵan “insan resursları” kontseptsiyası islep shıǵılǵan. Ol xızmetkerlerdi tańlaw, úzliksiz oqıtıp barıw hám jumısshınıń sapaları, múmkinshiliklerin, qábiletlerin anıqlaw hám mudami rawajlantirib barıwǵa sarplanatuǵın kapital qoyılmalardı ekonomikalıq maqsetke muwapıqlıǵın tán alıw etiwge tiykarlanadı. Bul kontseptsiyanıń ayriqsha qásiyetleri tómendegilerden ibarat :  zamanagóy sharayatta insan faktorı rolin bahalawda ekonomikalıq ólshemlerden paydalanıw ;

• 
  firma sheńberinde basqarıw ;
  
• 
  xızmetkerler menen islew sistemasın qayta qurıw ;
  

Xızmetkerlerdi basqarıwdıń zamanagóy teoriyası hám ámeliyatında, industrial taraqqiy etken mámleketlerdiń firmalarında bir-birine keri bolǵan 2 qıylı jantasıwdı kóriw múmkin (1-keste). “Amerikacha” yamasa “bazar” jantasıwında xızmetkerlerin basqarıw tiykarınan sırtqı miynet bazarı, ekonomika jaǵdayı, málim tavarǵa bolǵan talap hám usınısqa qaray shólkemlestiriledi.