Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogika instituti

Menejmenttin payda bolıwi ham rawajlaniwi

Basqarıw teoriyasınıń dáslepki urıqları Yu. Tsezar, A. Makedonskiy, Turkistonda bolsa orta ásir dáwirinde Ámir Temur basshılıǵı waqtından baslap qáliplese baslaǵan. Dáslepki payıtlarda ol ápiwayı bolıp tiykarınan áskeriy xarakteristikaǵa iye edi. Ol dáwirler degi menejerler bolsa áskeriy ıntızamdı ornatıw maqsetinde xızmetkerlerdi jaza menen qorqıtıw, xar qanday buyrıq hám húkimlerge sózsiz boysınıw etiw sıyaqlı usıllardı qollaǵanlar. Bunday basqarıw mexnat resurslarınan paydalanıw, olardan ılajı bolǵanınsha kóbirek qosımsha baha undirishning oǵadada nátiyjeli usılı, dep qaralgan, Ámir Temur dáwirinde oraylasqan, ıntızamlı mámlekettiń júzege keliw bolǵanlıǵı xam sarkardamizning óz qol astındaǵılardı “qáweter menen úmit ortasında ustaw” principi boyınsha basqargani sebep bolǵan. Kapitalizm basqarıw princpısınıń baslanǵısh dáwirinde isbilermen- múlk iyesi óziniń jeke tájiriybesine súyene otirip islep shıǵarıwdı basqargan. XvIII ásirdiń aqırlarında Angliyada bolǵan sanaat tontaruvi basqarıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtı jáne de kúshaytadı. Basqarıw xızmetkerlerin tayarlawǵa a'loxida itibar berila baslandı. Biraq XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX ásir shegarasında texnika hám texnologiyanıń rawajlanıwlashuvi, óndiristiń keskin ósiwi basqarıwdı quramalılashtirib jiberedi jáne onı arnawlı bilimlerdi talap etiwshi, iskerliginiń arnawlı tarawine ajratadı. Bul mashqalalardi sheshiw ushın basqarıw tarawindegi tájiriybeni ulıwmalastırıw, islep shıǵarıw hám xızmetkerlerdi basqarıwdıń nátiyjeli usılların izlewge alıp keldi. Nátiyjede basqarıw tuwrısındaǵı ilmni, pánni payda etti. 16 Sol dáwirden baslap tap búginge shekem basqarıw táliymatında tómendegi tórtew jónelis (mektep) evolyutsion tárzde rawajlanǵan hám ózleriniń tiyisli uleslerin qosıwǵan. Sonday etip, menejment teoriyası hám ámeliyatı túrli dáwirlerde ayriqsha kórinislerde qáliplesedi:
• 0-60 - jıllarda basqarıwdıń shólkemlestirilgen quramı dıqqat orayında turǵan bolsa ;
• 60 -70 - jıllarda strategiyalıq joybarlaw payda boldı ;
• 80 - jıllardan baslap bolsa aldıńǵı batıs firmalarında strategiyalıq joybarlawdan, strategiyalıq basqarıwǵa ótiledi. Házirgi zaman basqarıw páni - pánleraro fan bolıp tabıladı. Basqarıwdıń xar bir funksiyasın búgin arnawlı pánler:
• industrial -injinerlik sotsiologiyasi;
• social psixologiya;
• social injeneriya (ergonomika);
• marketing sıyaqlılar atqaradı. Ásirese, menejmenttiń marketing teoriyası menen uyqaslashuvi basqarıwdıń bazar kontseptsiyasınıń payda bolıwına tiykar boldı. Házirgi dáwirde basqarıw teoriyası hám ámeliyatında júz bolıp atırǵan ózgerisler “Tınısh basqarıw revolyuciyai” dep atalmoqda
“Ilimiy menejment” mektep XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń baslarında Amerikada qáliplese baslaǵan. Bul mektep basqasha at menen xam atalǵan, yaǵnıy “basqarıwdıń eski mektep” dep xam júrgizilgen. Bul mektep baslanıwsında amerikalıq injiner hám oylap shıǵarıwshı F. Teylor (186 -191) turǵan edi. Onıń teoriyası keyinirek “Teylorizm” degen atalǵan. Ol jaratqan sistema bolsa jumısshılardıń “siqib suwın alıw”ning ilimiy sisteması dep atalǵan. F. Teylor táliymatınıń tiykarǵı mazmunı - jalshılar mexnatining ónimliligin asırıwda oǵadada natiyjelili hám maqul túsetuǵın usıllardı izlew bolıp tabıladı. Onıń principlerıge qaray :
• mexnatning xar bir procesi, onıń kólemi hám izbe-izligi anıq-puqta qánigeliklashtirilishi shárt;
• xar bir mexnat túri qatań waqıt aralıǵinda bólistiriliwi kerek;
• xar bir mexnat procesi hám xatto xar bir háreket puqta islep shıǵılǵan qaǵıydalarǵa bo'ysindirilgan bolıwı kerek;
• joqarıdan belgilep berilgen jumıs usılları hám qaǵıydalardı orınlaw ushın turaqlı qatal qadaǵalaw ámelge asırılıwı kerek.
• jumısshılar ilmiy tájriybesi hám dárejesine qaray jay-jayına qoyılıwı shárt;
• basqarıwshı menen basqariluvchi juwapkerligin anıq belgilew hám wazıypaların tuwrı bólistiriw shárt. F. Teylorning mexnatni shólkemlestiriw jáne onı basqarıw boyınsha usınıs etken hám óndiriske nátiyjeni ámelde qollanıw etken bul principlerı mexnat ońimdarlıǵınıń eki ese (100% ga) ósiwine alıp keledi. Ásirese, onıń qollaǵan xaronometraj usılı dıqqatqa ılayıq.
F. Teylor principine qaray basshı hám qánigelerdi kem ilmiy tájriybe talap etetuǵın atqarıwshılıq mexnatidan hám olarǵa tán bolmaǵan wazıypalardan azat etiliwi hám jumısshınan bolsa basshılardıń barlıq buyrıqların xesh qanday muloxaza yuritmasdan, qandayda bir bir jeke ǵayrat kórsetpesten anıq xamda tez orınlawın talap etińar edi. F. Teylor basqarıwdı “anıq nızam hám qaǵıydalarǵa tayanadigan xaqiqiy ılım, sonıń menen birge, anıq biliw, ne qılıw keragu jáne onı qanday etip puqta hám arzan usılda orınlaw kórkem óneri” dep baxolagan. Sonday etip, F. Teylor “basqarıwdıń eski mektep”ni jaratılıwma tiykar salındı. Ol jaratqan basqarıw mektep tek Amerikada emes, bálki Evropaning basqa mámleketlerinde xam túrli teoriya hám aǵıslar kóriniste rawajlanıp bardı. Teylorning zamanlası hám jumısınıń dawamshısı amerikalıq ekonomist G. Emerson mexnatni ilimiy shólkemlestiriw boyınsha iri qánigelerden bolıp, ol basqarıw hám mexnatni shólkemlestiriwdiń kompleks, sistemalı sistemasın islep shıqqan. Onıń principlerı, ataqlı “Mexnat ońimdarlıǵınıń 12 principi” atlı shıǵarmasında kórsetilgen. G. Emerson usı kitaptıń mazmunında ilimiy basqarıw principlerıni mánisine qaray tómendegi izbe-izlilikde bergen:
1. Anıq qoyılǵan maqset hám ideyalar ;
2. Aqılǵa say, saw pikir;
3. Maman, itibarlı ónim;
4. Íntızam ;
5. Xızmetkerge salıstırǵanda ádalatlı bolıw ;
6. Operativ, isenimli, tolıq, anıq hám úzliksiz esap-kitap ;
7. Dispetcherlew;
8. Normalar hám kesteler;
9. Sharayat menen támiyinlew;
10. Operatsiyalardı normalastırıw ;
11. Standart jollamalardı tayarlaw ;
12. Ónimlilikti xoshametlew.
Kórinip turıptı, olda, G. Emersonning dıqqat qoyıwında bárinen burın eki princip, yaǵnıy anıq qoyılǵan maqset hám ideyalar, sonıń menen birge aqılǵa say pikir turıptı. Ol sonday usıllardı islep shıqtıqı, oǵan kóre xar bir operatsiya ushın, jumısshınıń háreketin úyreniw nátiyjesinde berilgen jumıs koleminiń birden-bir, eń muwapıq usılı ornatilar edi. Paydasız, qáte háreketler jónge salıw etilip, qoyılǵan maqset hám ideyalarǵa muwapıq túrde eń rawajlanıwları tańlap olinar edi. 5 Bunda aqılǵa say pikir tiykarında, mısalı, salıstırmalı jumıs xaqining arnawlı sisteması qollanilib, oǵan kóre berilgen normanı atqarǵan jumısshılarǵa tarif stavkaları hám koefficiyentleri asırilar (8-bánt), onı atqara almaǵan jumısshılarǵa bolsa stavkaları 20 -30 procent pasaytirilib járiyma solinar edi. Usınıń menen birge berilgen wazıypalardı joqarı dárejede atqarılıwı ushın olarǵa sharayat jaratılar edi.

“Eski menejment” mektep mánisi.

“Ilimiy menejment” wákilleri óz ilimiy jumısların tiykarınan kárxana, shólkem basqarıwdı jetilistiriwge baǵıshlasqan. Olar basqarıw dárejesinden tómen máseleler menen, yaǵnıy tek islep shıǵarıw dárejesindegi basqarıw menen shuǵıllanıwǵan. Basqarıw mekteptiń payda bolıwı munasábeti menen qánigeler endi umum shólkem dárejesindegi basqarıw máseleleri menen shuǵıllana basladılar. Teylor hám Gilbretlar ápiwayı jumısshınan tabısqa erisip, shuxrat qazanıp mártebege minganlar. Naǵız ózi tájiriybe olardıń basqarıw tuwrısındaǵı túsiniklerine keskin tásir etken. Olardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, eski basqarıw basqarıw mektebiniń tiykarlawshileri:

Iri biznes tarawinde ataqlı, basqarıwdıń joqarı buwınında bolsa joqarı tájiriybeli ámeliyatshı basshılar bolǵanlar.
Olardı uwayımlantıratuǵın bas másele-bul umumtashkilot kólemindegi nátiyjelililikke erisiw bolǵan. Sonday maqset qoyılǵan bolsa -de olar xam basqarıwdıń sotsial jixatlariga onsha itibar bermadilar. Onıń ústine ustak olardıń jumısları jeke dúzetuvlar sheńberinden shıqpaǵan. Usınıń sebepinen olardıń jantasıwları ilimiy metodologik tıykarǵa iye emes edi. “Eski”chilar shólkemge keń qamtılǵan keleshek kózqarastan jaqınlaw jolı menen odaǵı ulıwma ayrıqshalıqlar hám nizamlıqlardı anıqlawǵa urınıwǵan. Maqset-basqarıwdıń unversal principlerıni jaratıw hám sonıń ornına tabısqa erisiw edi. Olar basqarıwdıń tómendegi eki jixatiga itibardı qaratdılar :
* Shólkemdiń aqılǵa say basqarıw sistemasın islep shıǵıw. Sol maqsette shólkemdi bólindiler yamasa jumısshı gruppalarǵa bolıw, finans, islep shıǵarıw hám marketing basqarıwdı jetilistiriwdiń áhmiyetli tárepleri dep xisobladilar.
* Shólkemdiń aqılǵa say quramı hám xızmetkerlerdiń aqılǵa say basqarıwına erisiw. Sol maqsette basqarıwda jekkelik bolıwın hám xızmetker tek ǵana bir basshınan tapsırma alıw hám oǵan bo'ysinishi kerek degen ideyanı ilgeri jıljıtıwadı. A. Fayol basqarıw pániniń rawajlanıwına salmaqlı ules qosqan frantsuz ilimpazlarınan bolıp tabıladı. Ol Frantsiya daǵı iri kómir qazib alıwshı kompaniyanı basqargan. A. Fayol óziniń bay ámeliy tájiriybesin “Ulıwma hám sanaat basqarıwi” (1916 ) atlı kitabında ulıwmalastırǵan. Onıń ilgeri súrgen tómendegi basqarıw principlerı Házirgi kúnde xam óz axamiyatini joǵatpaǵan.
Menejment - anglichan sóz bolıp, anglichan tiliniń Oksford sózliginde berilgen tariypga qaray ol:
-“basqarıw hákimiyat hám kórkem óneri”;
-“resursların basqarıw boyınsha bólek sheberlik hám basqarıw kónlikpeler” mánisin ańlatadı.
XX ásirdiń 60 -jıllarında menejment amerikasha basqarıw dep tushunilgan, keyinirek, “ilimiy basqarıw” dep yuritila baslanǵan. AQSHda házirgi zaman basqarıwı ásir basında payda bolǵan dep esaplanadı hám Teylor atı menen baylanısadı. Teylor “basqarıw - anıq nızam hám qaǵıydalarǵa tayanadigan haqıyqıy ilm” dep tariyplagan. Basqarıw ilmining amerikalıq kórinetuǵındalari házirgi dáwirdi “Ilimiy menejment” dáwiri dep tariyplaydilar.
Basqasha sóz menen aytqanda, menejment - bul basqarıw, yaǵnıy resursların, adamlardı basqarıw, nátiyjeli iskerlik aparıw hám payda alıwdı biliw, onı kóbeytiw procesi bolıp tabıladı. Barlıq social mashqalalardi, ekonomikanı rawajlandırıw jolındaǵı hámme qıyınshılıqlardı eger olarǵa isbilermenlik ruwxında yondashilsa, “jaratıwshılıq menejmenti” arqalı ańsat sheshiw múmkin.

Sol kózqarastan, basqarıw -bul ayriqsha joqarı kórkem óner hám uqıptı talap etiwshi tańlaw, sol tańlaw tiykarında qarar qabıllaw jáne onıń atqarılıwın baqlaw bolıp tabıladı.

Búgingi kúnde menejment hám basqarıw tuwrısında tómendegi umum qabıl etilgen pikirler ámeldegi:

	- joqarı kórkem óner hám uqıptı talap etiwshi tańlaw ;
	- ǵárezsiz pán;