Йилларда франция

Respublika tuzumiga o‘tish. 
Ikkinchi jahon urushida Italiyaning mag‘lubiyatga uchrashi xalq ommasini ruhiy jihatdan og‘ir 
ahvolga  solib  qo‘ydi.  Mamlakat tang  ahvolda  qoldi.  Italiya  o‘z  milliy  boyligining  1g‘3  qismidan 
ajraldi.  Urush  tufayli  330  ming  kishi  halok  bo‘lgan  bo‘lsa,  85  ming  kishi  yarador  bo‘ldi.  Urush 
tugashi  arafasida  mamlakatda  oziq-ovqat  mahsulotlarining  tanqisligi  yuzaga  keldi.  Chayqovchilik 
va qora bozor gullab yashnadi. Inflyatsiya juda katta hududni egallab,  ishsizlar soni 2 mln kishiga 
yetdi. Mamlakat hududi ingliz-amerikaliklar qo‘shini tomonidan okkupatsiya qilingan edi.  
 
Shu bilan bir vaqtda italiyaliklar fashizm bilan kurashda katta tajribaga ega bo‘ldi. qarshilik 
ko‘rsatish  harakatining  tabiati  va  an’analari  esa  urushdan  keyingi  dastlabki  yillardagi  demokratik 
taraqqiyotda o‘z izini qoldirdi. qarshilik ko‘rsatish harakatida  yetakchilik qilgan ishchilar sinfining 
partiyalari  ommabop  bo‘lib  (IKP  saflarida  4,5  mlndan  ortiqroq  kishi,  Sotsialistik  partiya  saflarida 
esa 0,7 mln kishi), siyosat maydonida katta e’tibor qozondi. So‘l va o‘ng qutblar o‘rtasida, siyosat 
shkalasining markazida qarshilik ko‘rsatish harakatida o‘ziga xos muvaffaqiyat qozongan ommaviy 
partiyalardan  yana  biri  -  Xristian-demokratik  partiyasi  (1  mln  kishidan  ortiq)  ham  bor  edi.  XDP 
1919  yilda  tuzilgan  katolik  xalq  partiyasi  “Popolari”ning  negizida  1943  yili  tashkil  topgan  edi. 
“Xristian demokratiyasi” atamasi xalq partiyasining asoschisi, italiyalik ruhiniy don Luidji Stursoga 
tegishli  edi.  XDP  dasturining  matni  1943  yilning  25  iyulida  Mussolini  hokimiyatdan  chetlatilgan 
kuni matbuotda e’lon qilingan edi.  

---

 
148 
 
 qarshilik  harakatining  an’analariga ko‘ra, urushdan keyingi davrning dastlabki  yillarida  bu 
partiyalar  o‘rtasidagi  hamkorlik  saqlanib  qoldi.  Lekin  shu  narsa  ma’lum  ediki,  fashizmga  qarshi 
qurolli  kurash  olib  borish,  Italiyada  yangi  jamiyatini  shakllantirishga  qaraganda  ancha  oson  edi. 
Italiyaliklar  Mussolining  fashistik  rejimi  tomonidan  oyoq  osti  qilingan  burjua-liberal 
demokratiyadan  uzoqlashishga  ulgurishgan  edi.  Mamlakatda  Italiyaning  kelgusidagi  istiqboli  va 
taraqqiyot  yo‘llari  haqida  qizg‘in  bahs  ketardi.  Ayniqsa,  boshqaruv  tizimi  masalasi  katta 
tortishuvlarga  sabab  bo‘ldi.  1946  yil  mayida  qirol  Viktor  Emmanuil  111  siyosiy  hiylani  amalga 
oshirdi.  U  o‘zining  o‘g‘li  shahzoda  Umberto  11  foydasiga  taxtdan  voz  kechdi.  Shu  sababdan 
italiyaliklar Umberto 11 ga “may qiroli” deb nom berishdi.  
 
Fashizm tanazzulga  yuz tutgach, italiyaliklarning monarxiyaga munosabati keskin o‘zgardi. 
Dastlab  monarxiyaga  nisbatan  ijobiy  fikr  bildirilgan  bo‘lsa,  urush  tugagach,  salbiy  munosabatlar 
kuchayib  bordi.  Bunga  sabab,  Italiya  monarxiyasining  Mussolining  fashistik  rejimini  qo‘llab-
quvvatlagani bo‘ldi. Jamiyatda respublikachilik kayfiyati mustahkamlanib borsada, monarxiyaning 
tarafdorlari  ham  asosan  liberallar  va  monarxiyachilar  qisman  esa  xristian  demokratlar  orasida 
yetarlicha  edi.  1946  yil  iyunida  davlat  boshqaruvi  shakli  to‘g‘risida  referendum  bo‘lib  o‘tdi.  Bu 
referendumda  ovoz  berganlar  foizi  nihoyatda  ko‘p  bo‘lib,  ayollar  ham  bunday  tadbirda  birinchi 
marotaba  qatnashdi.  Respublika  boshqaruv  shaklini  o‘rnatishni  yoqlab  ovoz  berganlar  soni  2 
mlndan oshiq edi.  “May qiroli”  Umberto 11 ovozlarni sanab chiqishda  xatoga yo‘l  qo‘yilganligini 
va mamlakatdan chiqib ketishdan bosh tortishi to‘g‘risida bayonot berdi. Bunga javoban juda katta 
norozilik  namoyishlari  bo‘lib  o‘tdi  va  hukumat  ham  referendum  natijalarining  to‘g‘riligini  rasmiy 
jihatdan  tasdiqladi.  Taxtda  bir  oycha  o‘tirgan  Umberto  11  xalq  ommasi  katta  qismining  irodasiga 
bo‘ysinishga va vatanini bir umrga tark etishga majbur bo‘ldi. Italiya respublikaga aylandi.  
 
Referendum bilan bir vaqtda, Ta’sis majlisiga ham saylovlar bo‘lib o‘tdi. Saylov natijalariga 
ko‘ra XDP yetakchisi Alchide De Gasperi (1881-1954) Italiyaning o‘sha vaqtdagi umumiy siyosiy 
yetakchisi  bo‘la  olish  iqtidoriga  ega  bo‘lgan,  jamoat  arboblaridan  biri  edi.  De  Gasperi  o‘ta 
o‘qimishli  inson,  antifashist  harakatning  faol  namoyondalaridan  biri  bo‘lib,  faoliyatini  va  boy 
hayotiy tajribasi tufayli katolik harakatda ko‘zga ko‘ringan.  
 
Ministrlar  Soveti  raisining  o‘rinbosari  va  adliya  ministri  lavozimiga,  o‘sha  vaqtda  nufuzli 
partiyalardan  hisoblangan  IKPning  bosh  kotibi,  mamlakatning  obro‘li  siyosiy  arboblardan  biri 
Palmiro Tolyattiga nasib etdi. (1948 yil iyul oyida Tolyattiga suiqasd uyushtirilgan vaqtda (kunduz 
kuni yosh sitsiliyalik yigit unga o‘q otgan edi), bunga javoban mamlakatda yuzaga kelgan norozilik 
namoyoishida 7 mlnga yaqin kishi qatnashgan edi). 
Referendum  bilan  bir vaqtda  saylangan Ta’sis Majlisi konstitutsiya  loyihasini  ishlab chiqishga 
kirishib  ketdi.  Ta’sis  Majlisi  tarkibidagi  deputatlarning  80%  antifashistik  harakatda  faol  ishtirok 
etganlar  edi.  Yangi  konstitutsiya  loyihasini  ishlab  chiqish  uchun  deputatlarga  272  kun  vaqt  ketdi. 
Ta’sis Majlisi tomonidan 1947 yil dekabrida tasdiqlangan yangi konstitutsiya rasman 1948 yilning 
1  yanvaridan  boshlab  kuchga  kirdi.  Urushdan  keyingi  davrda  siyosat  kuchlarining  bu  tarzda 
taqsimlanishi  Italiya  konstitutsiyasini  rivojlangan  mamlakatlar  ichidagi  eng  demokratik 
konstitutsiyalaridan biri bo‘lishiga imkoniyat yaratdi. Yangi konstitutsiyaga ko‘ra Italiyada tarqatib 
yuborilgan fashistik partiyaning biror bir shaklda bo‘lsa ham qayta tiklanishi batamom ta’qiqlandi, 
fashizm  davrida  yuqori  lavozimlarni  egallab  kelgan  shaxslar  konstitutsiya  kuchga  kirgan  kundan 
boshlab  to  besh  yilgacha  hukumat  tashkilotlariga  saylash  va  saylanish  huquqidan  mahrum  etildi. 
Konstitutsiyaga ko‘ra zadogonlik unvonlari bekor qilinib, Savayya sulolasining barcha a’zolari va 
bo‘lajak  avlodlariga  mamlakat  hududida  yashash  ta’qiqlandi,  ularning  barcha  mol-mulklari  esa 
davlat  ixtiyoriga  o‘tkazildi.  Konstitutsiyaning  dastlabki  moddalari  davlatning  asosiy  prinsiplarini 
o‘zida  mujassam  etib,  Italiya  insonlarning  haq-huquqlari  va  kafolatlari  tan  olingan  demokratik 
respublika  deb  e’lon  qilindi.  Chunonchi,  bunday  huquqlarga;  qonun  oldida  barcha  kishilarning 
tengligi,  shaxsning  ham  kirardi.  Konstitutsiyada  urushlardan  “hech  qachon  boshqa  xalqlarning 
ozodligiga  rahna  soladigan  qurol  sifatida  va  xalqaro  nizolarni  bartaraf  etishda  foydalanmaslik” 
masalalari  qonun  bilan  mustahkamladi.  Konstitutsiyaning  1  qismida  fuqarolarning  huquqi  va 
burchlari to‘g‘risidagi moddalari yozilgan edi. 
Barcha  fuqarolarning  mehnat  qilish  va  ularni  rag‘batlantirish  huquqi  tan  olindi.  Teng  mehnat 
uchun  teng  haq  to‘lash  prinsipi  kiritildi,  har  haftada  dam  olish,  yilida  bir  marta  haq  to‘lanadigan 

---

 
149 
ta’tilga  chiqish  huquqini  ijtimoiy  ta’minot  ko‘zda  tutildi.  Kasaba  uyushmalarining  erkinligi  va 
namoyoish o‘tkazish huquqi tan olindi.  
 
Konstitutsiyaga ko‘ra, ikki turdagi mulk-davlat va xususiy mulklarga joriy etildi.  
 Konstitutsiyaning  11  qismi  davlat  boshqaruv  organlari  va  hokimiyatning  bo‘linishi 
prinsiplarining  reglamantini  aniqlab  berdi.  Davlat  boshlig‘i  -  prezident  bo‘lib,  u  parlament 
tomonidan 7 yil muddatga saylanadi. Prezidentlikka saylanadigan  fuqaroning yoshi 50 dan oshgan 
bo‘lishi belgilanib qo‘yildi. Prezidentga Ministrlar Kengashining raisini, undan tashqari vatanlarini 
o‘zlarining  buyuk  xizmatlari  bilan  mashhur  qilgan  fuqarolardan  beshtasini  doimiy  (umrbod) 
senatorlikka  tayinlandi;  parlamentga  hukumatning  qonun  loyihalarini  yuborish,  parlamentni 
tarqatib  yuborish,  referendumni  tayinlash,  qonun  kuchiga  ega  bo‘lgan  dekretlarni  qabul  qilish, 
qurolli  kuchlarning  Oliy  bosh  qo‘mondoni  bo‘lish  va  parlament  qaroriga  asoslanib  urush  holatini 
e’lon qilish kabi  juda katta vakolatlar berildi. Hukumat tarkibi rais  va  ministrlardan  iborat  bo‘lib, 
ular rais taklifi  va parlament nazorati ostida prezident tomonidan tayinlanadi. Parlament deputatlar 
Palatasi  va  Respublika  Senatidan  iborat  umumiy  va  to‘g‘ridan  ovoz  berish  yo‘li  bilan 
proporsionallik prinsipiga asoslanib, 5 yil muddatga saylanadi. Parlamentdan tashqari, Italiya xalqi 
ham  qonunchilik  jarayonida  ishtirok  etish  huquqiga  ega  edi.  Konstitutsiya  xalq  tashabbusi  bilan 
petitsion  (50  ming  saylovchilar  tomonidan  qonun  loyihasini  kiritish)  va  otlagatel  (500  ming 
saylovchi  tomonidan  qonunni  “xalq  veto”si  yo‘li  bilan  bekor  qilish  )  shakldagi  referendumlar 
o‘tkazishni ko‘zda tutgan edi.  
Mamlakatda  kongressiya  an’analarining  chuqur  iz  qoldirganligi  tufayli  cherkov  va  davlat 
o‘rtasidagi  aloqalar  katta  ahamiyatga  ega  edi.  7-moddaga  ko‘ra  “davlat  va  katolik  cherkovi 
o‘zlariga tegishli bo‘lgan sohalarda mustaqil va suveren”, bo‘lib, ularning munosabatlari 1929 yilda 
qabul  qilingan  Lateran  shartnomalariga  ko‘ra  belgilangan  edi.  Bu  shartnomaga  ko‘ra,  cherkov 
oilaviy  munosabatlar  qonunchiligida  va  maktab  ta’limi  sohasini  o‘z  nazorati  ostiga  olgan  edi. 
Masalaning  bu  tarzda  qo‘yilishi  xristian  demokratlar  va  so‘l  partiyalar  o‘rtasidagi  kompramissni 
belgilab berdi. 1947 yilgi konstitutsiya mamlakatning ma’muriy-hududiy bo‘linishini 20 ta viloyat, 
93 ta provinsiya va 8 mingga yaqin jamoaga ajratdi.  
Urushdan keyingi davrdagi dastlabki yillarda Italiyaning siyosiy hayotidagi muhim voqea 1947 
yil  fevral  oyida  Parijda  Italiya  bilan  Ittifoqchilar  o‘rtasida  tinchlik  shartnomasining  imzolanishi 
bo‘ldi.  Shartnomaga  ko‘ra,  Italiyadagi  fashistik  tashkilotlarni  tarqatib  yuborish,  chegaralarni 
aniqlashtirish,  harbiy  jinoyatchilarga  beriladigan  jazolarni  tasdiqlash,  mamlakat  hududida  harbiy 
bazalarni  joylashtirishni  ta’qiqlash,  SSSRga  100  mln  dollar,  Yugoslaviyaga  125  mln  dollar, 
Gretsiyaga  105  mln  dollar,  Albaniyaga  5  mln  dollar  va  Efiopiyaga  25  mln  dollar  miqdorida 
reparatsiya  to‘lash  kabi  masalalar  belgilab  olindi.  Italiya  o‘z  mustamlakalaridan  voz  kechishga 
majbur  bo‘ldi.  Ilgari  Italiyaga  qaragan  Xorvatiyaning  bir  qismi  Yugoslaviyaga  olib  berildi. 
Gretsiyaga  Egey  dengizidagi  Dodekan  orollari  (Janubiy  Sporadalar)  qaytarildi.  Anglo-amerikalik 
harbiy-ma’muriyati  nazoratida  bo‘lgan.  Triyest  BMT  nazorati  ostidagi  erkin  shaharga  aylantirildi, 
(oradan  7  yil  o‘tgach,  1954  yilda  Yugoslaviya  va  ittifoqchilar  o‘rtasidagi  kelishuvga  muvofiq 
Triyest  Italiyaga  berildi).  1947  yil  oxirida  Amerika  Buyuk  Britaniyaning  qo‘shinlari  va  harbiy 
ma’muriyati Italiya hududidan chiqib ketdi. Tinchlik shartnomasiga ko‘ra, Italiyaga mudofaa uchun 
lozim bo‘lgan qurolli kuchlarni saqlash huquqi berildi. Bu qurolli kuchlarning soni 250 ming askar 
65  zobitdan  oshmasligi  belgilab  qo‘yildi.  HHK  (harbiy  havo  kuchlari)  va  HDK  (harbiy  dengiz 
kuchlari)ning  shaxsiy  tarkibi  25  ming  kishi  bilan  chegaralandi.  Italiyaga  suvosti  kemalari, 
avianosetslar va torpedo bilan qurollangan katerlarga ega bo‘lish ta’qiqlab qo‘yildi.  
Ijtimoiy-iqtisodiy  sohada  Italiya oldida  muhim  va  jiddiy  masala turar edi. Bunga urush tufayli 
tanazzulga  yuz  tutgan  hali  xo‘jaligini  qayta  tiklash  va  tinchlik  sharoitidagi  ishlab  chiqarishga 
moslashtirish,  demobilizatsiya  o‘tkazish  va  demobilizatsiya  qilinganlarni  ish  bilan  ta’minlash 
kabilarni amalga oshirish kirardi. Shu maqsadda 1948 yil iyun oyida “Marshall rejasi”ga ko‘ra, ikki 
yil muddatga Italiyaga yordam ko‘rsatishni ko‘zda tutgan bitim imzolandi. Bu bitim italiyaliklar va 
amerikaliklar  o‘rtasida  imzolandi.  “Marshall  rejasi”ga  ko‘ra  AQSH  Italiyaga  1,5  mlrd  dollar 
hajmida (oziq-ovqat mahsulotlari  va  sanoat jihozlari)  yordam  berishni  mo‘ljallagan  edi. Shu bilan 
bir vaqtda Amerika  yordamining siyosiy qiymati  - premyer-ministr De Gasperiga  tazyiq o‘tkazish 
orqali  so‘l  partiyalarning  vakillarini  hukumat  tarkibidan  chiqarish  ko‘zda  tutilgan  edi.  Shu  narsa 
ma’lum ediki, hukumat tarkibiga kirgan partiyalarning asosiy maqsadlari turlicha bo‘lganligi tufayli 

---

 
150 
ular  o‘rtasidagi  hamkorlik  uzoq  davom  etishi  mumkin  emas  edi.  Lekin  aynan  tashqaridan 
o‘tkazilgan  tazyiqlar,  garchi  mamlakat  ichkarisidagi  voqealar  bahona  qilib  ko‘rsatilgan  bo‘lsada, 
hamkorlikning buzilib ketishiga sabab bo‘ldi. 1947 yili Sitsiliyada mafiyaning bir guruh to‘dasi bir 
oz  kamayishida  ishtirok  etgan  ishchilarni  o‘qqa  tutdi.  Bu  voqea  mamlakatda  inqirozni  yuzaga 
keltirish  bilan  birga,  hukumatning  tarqatib  yuborilishiga  ham  sabab  bo‘ldi,  De  Gasperi 
boshchiligida  tuzilgan  yangi  hukumat  tarkibiga  kommunistlar  va  sotsialistlarning  vakillari 
kiritilmadi.  Sotsialistlar  yetakchisi  Pyetro  Nenni  agar  ahvol  shunday  davom  etaversa,  Italiyaning 
ichki  ishlari  tashqi  omillarga  yanada  ko‘proq  bog‘liq  bo‘lib  qolishini  achinish  bilan  ta’kidladi.  U 
tashqi  faktorlar  deganda, Vatikan  va  AQShni  nazarda tutgan edi.  O‘z tarafdorlari  bilan  sotsialistik 
partiya tarkibidan chiqib, kommunistlar bilan hamkorlik qilmaslik siyosatini olib borayotgan Italiya 
sotsial  demokratik  partiyasida  (ISDP)  rahbarlikni  o‘z  qo‘liga  olishga  erishgan  sotsialstlar  so‘l 
qanotining  yetakchisi  Djuzeppe  Saragat  yangi  tuzilgan  hukumatda  premyer-ministr  o‘rinbosari 
lavozimiga tayinlandi.  Kommunistlarni cherkovdan ajratib tashlash to‘g‘risidagi dekretni chiqarish 
bilan, Vatikan antikommunistik siyosatni qo‘llab-quvvatladi.  
 
Urushdan keyin dastlabki yillarda neofashistlarning harakati yuzaga keldi. Italiyada fashizm 
qaqshatqich  mag‘lubiyatga uchragan  va  yangi konstitutsiyaga ko‘ra, tarqatilib  yuborilgan  fashistik 
partiya  biror  bir  shaklda  bo‘lsa  ham  qayta  tiklanishi  tamoman  ta’qiqlab  qo‘yilgan  bo‘lsada  (11 
razdel, P.X11 - ) , jamiyatdagi  ba’zi guruhlar o‘z hayrihohliklarini  saqlab qoldi.  Ular  fashizmning 
mag‘lubiyatini  qayg‘u  bilan  qabul  qilishdi.  Fashizm  tarafdorlari  safida  monopolistlar,  harbiy  va 
davlat  amaldorlari,  (Mussolini  diktaturasi  davrida  yuqori  lavozimlarga  ega  bo‘lganlar)  kichik 
burjuaziyaning  ma’lum  bir  qismi  IIH  ham  bor  edi.  1946  yil  dekabrida  neofashistlarning  ijtimoiy 
harakati  partiyasiga  asos  solindi.  Bu  partiyani  dastlab  DJ.  Almirante,  keyinchalik  esa  A.Mikelini 
boshqardi.  Italiya  ijtimoiy  harakati  partiyasi  dasturida  fashistik  korparativ  tizimni  o‘rnatish, 
fuqarolarni ijtimoiy himoyalash, antimarksizm, tashqi siyosatda “imperik” g‘oyalarning ustunligini 
ta’minlash  vazifalari  ilgari  surildi.  Partiya  a’zolari  ichidagi  taktik  ba’zan  fraksiyalar  o‘rtasida 
keskin ixtiloflar yuzaga chiqishiga sabab bo‘lsada, umuman IIH legal siyosiy faoliyat olib borish va 
neofashistlarning  o‘ng  radikal  liberal-monarxistik  doiralar  bilan  birlashish  yo‘lidan  bordi.  Italiya 
isteblishmentida  IIH  kichik  partiyalar  qatoriga  kirib,  ularning  elektorati  parlament  saylovlarida 
ko‘pincha, 6 % dan oshmas edi.  
 
1948  yil  bahorida  parlament  saylovlari  bo‘lib  o‘tdi.  Neofashistlar  2  %  ovozga  ega  bo‘ldi. 
Kommunist  va  sotsialistlarning  birlashgan  bloki  uchun  saylovchilarning  1g‘3  qismi  ovoz  berdi. 
Xristian  demokratik  partiya  deyarli  50%  ovoz  olib,  katta  muvaffaqiyatga  erishdi.  De  Gasperi, 
parlamentda  asosan  XDP  a’zolaridan  iborat  bo‘lgan  hukumatini  tuzdi.  Bu  hukumat  De  Gasperi 
boshchiligida tuzilgan 5-hukumat edi.  
  
 XDP hokimiyat tepasida.  
Xristian-demokratlar  siyosatda  rahbarlik  mavqeiga  ega  bo‘lib  olishgach,  mamlakat 
iqtisodiyotini  tiklash  jarayonini  boshlab  yuborishdi.  Bunda,  AQShning  Marshall  rejasiga  ko‘ra 
ko‘rsatgan  moliyaviy  yordami  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Italiya  40-50  yillar  orasida  Marshall 
rejasi  asosida  3,2  mlrd  dollar  miqdorida  moliyaviy  yordam  oldi.  Bundan  tashqari  iqtisodiyotni 
tiklash  va  yanada  rivojlantirish  uchun  boshqa  mablag‘lardan  ham  foydalanildi.  Xo‘jalik 
proteksionizmi (assistensializm, - italyanchada “yordam” ma’nosida), davlat tomonidan moliyalash 
va  kredit  berish,  davlat  sektori  shaklida  davlat-monopolistik  nazoratni  kuchaytirish  va  boshqalar 
shular  jumlasidandir.  Italiyaning  yirik  monopolist-oligarxlarida  Anyelli,  Pirelli,  Orlando,  Pezenti, 
Mardzotto, Ferrutssi va boshqa mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta miqdordagi sarmoya 
(investitsiya)lari  bilan o‘z hissalarini qo‘shishdi. Jahon bozorida xomashyo va energonositeli () lar 
uchun qo‘yilgan arzon narxlar, ishlab chiqarishda fan-texnika inqilobi yutuqlaridan foydalanish, ish 
haqining o‘sishini majburiy ravishda ushlab turish (mehnat samaradorligi 40% ga o‘sgan holda, real 
ish  haqi  bor  yo‘g‘i  8,9  %  ga  oshdi)  va  Italiyaning  Yevropadagi  iqtisodiy  integratsiya  jarayoniga 
qo‘shilishi  (Italiya  1957  yilda  umumiy  bozorga  a’zo  bo‘ldi)  nafaqat  iqtisodiyotni  tiklashda,  balki 
“Italiyaning iqtisodiy mo‘jizasi” nomini olgan iqtisodiy taraqqiyotida qo‘shimcha kuch bo‘ldi. 50-
60  yillar  boshlarida  iqtisodiy  taraqqiyotdagi  yuqori  sur’atlar  Italiya  Milliy  daromadining  deyarli 
ikki  baravar  oshishiga  olib  keldi.  Infrastruktura,  bazis  va  strategik  jihatdan  nihoyatda  muhim 
bo‘lgan  xo‘jalik  sohalarini  o‘z  ichiga  olgan,  kuchli  davlat  sektori  yuzaga  keldi.  Davlat  sektorida 

---

 
151 
sanoatni  rekonstruksiyalash  Instituti  (SRI)  rahbarlikni  o‘z  qo‘liga  oldi.  SRI  -  hukumat  xoldingi 
hisoblanib,  1933  yildayoq  tashkil  topgan  edi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  davrda  SRI 
Italiyadagi  yirik  xo‘jalik  komplekslaridan  biriga  aylandi.  qudratli  davlat  sektori,  o‘rta  va  kichik 
biznes hamkorligidagi  yirik xususiy  sektor bilan birgalikda  foydali qazilma boyliklari deyarli yo‘q 
darajada  bo‘lgan  sharoitda  iqtisodiyot  strukturasini  qayta  qurish  vazifasini  amalga  oshirdi.  Italiya 
zamonaviy  texnologiyalar  bo‘yicha  chet  davlatlarining  ilg‘or  patentlarini  sotib  olish  uchun  katta 
miqdordagi  sarmoyalarni  hech ayamasdan sarfladi.  Tashqarisiga  “ortiqcha”  ishchi kuchini  eksport 
qila  boshlagan  Italiyaga,  AQSH  va  Yevropa  hamdo‘stligi  mamlakatlaridan  katta  miqdordagi 
sarmoya  oqib  kela  boshladi.  Chet  el  sarmoyalarining  kirib  kelishi,  Italiya  iqtisodiyotining  tez 
taraqqiyo etishiga imkon berdi. Shu bilan bir vaqtda yirik milliy tadbirkorlar asosan subpodryad va 
kooperatsiyalar  evaziga  ko‘p  sonli  kichik  tadbirkorlarni  monopolistik  ishlab  chiqarish  tizimiga 
kiritishga  muvofiq  bo‘ldilar.  Bundan  tashqari,  ishchi  kuchiga  sarflanayotgan  harajatlarning 
nihoyatda pastligi tufayli “tenevoy iqtisodiyot”ning imkoniyatlaridan keng foydalanildi. (Hozir ham 
foydalanilmoqda).  “Tenevoy  iqtisodiyot”  mavjudligining  salbiy  oqibatlari  ham  bor  bo‘lib,  bunga 
uning strukturasiga mafiyaning kirib kelishini misol keltirsak bo‘ladi.  
Iqtisodiy  o‘zgarishlar  ijtimoiy-siyosiy  hayotda  jumladan,  italiyaliklarning  fikrlash  doirasi 
turmush  tarzi  va  iste’mol  qlish  standartlarida  ijobiy  o‘zgarishlar  bo‘lishga  sabab  bo‘ldi.  Shu  bilan 
bir  vaqtda  “iqtisodiy  mo‘jiza”  mamlakat  uchun  bir  qancha  salbiy  oqibatlarni  keltirib  chiqardi. 
Chunonchi,  iqtisodiyo  taraqqiyotning  notekisligi  va  davriyligi  sarmoyalari  va  import 
texnologiyalariga  qaramlik,  qishloq  xo‘jaligining  qoloqligi,  qishloq  aholisining  shaharlarga 
ligratsiyasi (1,8 mln kishi), ishizlar sonining ortishi transport va uy-joy muammosining kuchayishi, 
ish  haqi  hajmining  sekin  o‘sishi  kabilar  shular  jumlasidandir.  Ayniqsa,  “Janub  muammosi”  o‘z 
keskinligini  yo‘qotmagan  edi.  Janubiy  mintaqalarning  qoloqligi  (oltita  janubiy  viloyatlar,  Sitsiliya 
va Sardiniya orollari) Italiyaning tarixan og‘riqli nuqtasi hisoblanib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
nomutanosib  joylashishiga  sabab  bo‘layotgan  edi.  50-yillarning  boshlarida  Janubiy  hududlarning 
mamlakat  qishloq  xo‘jaligidagi  ulushi  33,2  %  ni,  sanoat  ishlab  chiqarishida  esa  15,1  %  tashkil 
etardi.  Mehnat  samaradorligi  Shimoliy  mintaqalarga  qaraganda,  ancha  past  ko‘rsatkichlarga  ega 
edi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  muammo  nafaqat  iqtisodiy  qoloqlikda  edi.  Bunda  siyosiy  va  ijtimoiy 
sohalardagi  passivlik  ham  muammoning  ikkinchi  tomonini  tashkil  etar  edi.  Janubiy  mintaqalar 
mamlakat  hududining  43  %  tashkil  etib,  Italiya  aholisining  1g‘3  qismidan  ko‘prog‘i  shu  hududda 
yashar  edi.  50-yillarda  aholi  jonboshiga  to‘g‘ri  keladigan  daromad  ko‘rsatkichi  mamlakatning 
qolgan  qismidagi  darajaning  50%  ni  tashkil  etar  edi.  Ishsizlik  darajasi  shimoliy  hududlardagiga 
nisbatan  ikki  baravar  ko‘p  edi.  Bu  yer  agrar  aholi  o‘ta  zich  joylashgan,  ishsizlik  va  nochorlik 
qilayotgan  mintaqa hisoblanib, mablag‘ topish uchun ish qidirib mamlakatning shimoliy hududlari 
va  xorijiy  mamlakatlarga  yuz  minglab  kishilar  ketgan  edilar  (italiyalik  muhojirlarning  80  %  ga 
yaqini  janubliklar  hisoblanar  edi).  Janub  hukumat  budjetidan  berayotganiga  nisbatan  ikki  baravar 
mablag‘ olayotgan edi. Janubning tarixan zaif rivojlanishi, aholining ijtimoiy va madaniy jihatdan 
qoloqligi,  hayotning  barcha  jabhalarida  mafiyaning  ta’siri,  mamlakatning  umuman  iqtisodiy 
yuksalishiga  to‘siq  bo‘layotgan  edi.  1950  yilda  qoloq  hududlarni  uzoq  muddatli  moliyalashga 
mo‘ljallangan  hukumatning  ixtisoslashtirilgan  fondi  -  Janub  Kassasining  tashkil  etilishi  bilan 
hukumatning  Janubiy  hududlarni doimiy  va katta miqyosda  rivojlantirish siyosati  boshlanib ketdi. 
Janubiy  hududlardagi  xo‘jaliklarni  aralash  (qo‘shma)  korxonalar  tomonidan  moliyalashtirilishi 
qo‘shimcha manba bo‘ldi.  
 
Hukumat siyosatida bu masalani hal qilish bo‘yicha ikkita asosiy yo‘nalish ko‘zga tashlandi. 
Dastlab  Janubiy  mintaqa  iqtisodiyotini  mustaqil  rivojlantirish  konsepsiyasi  ishlab  chiqildi.  Shu 
sababli,  qishloq  xo‘jaligi,  infrastruktura  va  keyinchalik  sanoat  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish 
uchun  katta  miqdordagi  sarmoyalar  yo‘naltirildi.  Bir  necha  yildan  so‘ng  “muxtoriyat” 
konsepsiyaining  zaif tomonlari  namoyon bo‘lib qolgach, bu reja qayta ko‘rib chiqildi  va 1956  yili 
“Vanoni  rejasida”  (XDPdagi  funksionerlardan  biri)  ifodalangan  g‘oya  qabul  qilindi.  “Vanoni 
rejasi”ning  asosi  Janubiy  mintaqani  iqtisodiy  jihatdan  yuksaltirish  uchun  uni  Italiyaning  umumiy 
iqtisodiy tizimiga kiritish g‘oyasi ko‘zda tutilgan edi. Bu g‘oya amaliy jihatdan 60-70 yillarda “so‘l 
markaz” tomonidan hayotga tadbiq etildi.  
 
70-yillarda hukumat sarmoyalarining deyarli 50 % ini tashkil etgan moliyaviy oqim, Janubiy 
mintaqada hattoki og‘ir sanoatning metallurgiya va mashinasozlik kabi sohalarini ham barpo etish 

---

 
152 
imkoniyatini  berdi.  Janubiy  mintaqa  qishloq  xo‘jaligi  ustun  bo‘lgan  hududdan  industrila-agrar 
hududga aylandi.  
 
Janubiy  mintaqaning  taraqqiyoti  Shimoliy  mintaqalardan  kelayotgan  mablag‘  hisobiga 
amalga  oshirilayotgani  sababli,  nisbatan  kuchliroq  hisoblangan  sherik  o‘z  shartnomalarini  qabul 
qildirishga  harakat  qilishi  tabiiy  hol  edi.  Janubiy  mintaqalarning  taraqqiyotidagi  tobelik  modeli 
saqlanib qolayotgan edi. Janub Shimolning manfaatlaridan kelib chiqib rivojlanayotgan edi.  
 
40  yil  davomida  “janub  siyosati”ni  amalga  oshirish  uchun  ishlatilgan  katta  miqdordagi 
moliyaviy  xarajatlar  kamtarona bo‘lsada  o‘z samarasini ko‘rsatdi. Aholining  yashash tarzdagi  farq 
10  %  ga  qisqardi,  ko‘pgina  oilalar  hali  ham  chet  mamlakatlarda  ishlayotgan  qarindoshlari 
yuborayotgan  mablag‘lar  hisobiga  yashayotgan  edi.  Aholi  o‘sishidagi  yuqori  sur’atlar  bandlik 
muammosini bartaraf etish imkonini bermadi.  
 
Janub  bilan  bog‘liq  yana  bir  muammo  bo‘lib  bu  yer  muammosi  edi.  Shuning  uchun  XDP 
hukumati  o‘tkazgan  muhim  tadbirlaridan  biri  yer  islohoti  edi.  Bu  islohot  dehqonlar  va  ijarachilar 
tomonidan  yirik yer egalarining bekor yotgan yerlarini egallab olish uchun misli ko‘rilmagan keng 
miqyosdagi  harakatning  yuzaga  kelishiga  turtki  bo‘ldi.  Ommaviy  harakatlarning  tazyiqi  tufayli 
xristian  demokratlarning  hukumati  Konstitutsiyaning  44  moddasiga  muvofiq,  1950  yilda  yer 
islohoti to‘g‘risidagi qonunni qabul qildi. qishloq va o‘rmon xo‘jaligi  ministri  A.Senining loyihasi 
bu  qonun  uchun  asos  qilib  olindi.  qonunga  ko‘ra  8000  ga  yaqin  yirik  yer  egalari  ortiqchasini 
hukumatga  sotishlari  kerak  edi.  Shunday  yo‘l  bilan  tashkil  etilgan  fondga  bundan  tashqari,  ba’zi 
yirik  kompaniyalarning  yer  uchastkalari  va  davlat  yerlari  ham  kiritildi.  Keyinchalik  bu  fonddagi 
yerlar  qur’a  tashlash  orqali  aniqlanib,  30  yil  muddat  ichida  narxini  to‘lash  sharti  bilan  muhtoj 
dehqonlarga  sotildi.  To‘g‘ri,  yer  islohoti  barcha  yersiz  va  kam  yerli  dehqonlarning  istaklarini 
ro‘yobga chiqara olmagan bo‘lsada, ko‘pgina (200 mingga yaqin) kishilar o‘z ahvollarini yaxshilab 
olishdi.  
 
Xristian 
demokratlarning 
tashqi 
siyosat 
sohasidagi 
ko‘ra  g‘arb  sivilizatsiyasi 
qadriyatlarining  ustunligini  tan  olib  va  AQSH  bilan  yaqinlashishni  ko‘zda  tutar  edi.  Italiya 
NATOning  tashkil  etilishida  ishtirok  etdi  va  uning  hududida  NATO  harbiy  qo‘shilmalari  va 
shtablari joylashtirildi. Italiya hukumati bilan AQSH o‘rtasida “mudofaa maqsadida o‘zaro yordam 
ko‘rsatish”  bitimi  imzolandi.  Unga  ko‘ra,  AQSH  Italiyaga  qurol-yarog‘  yetkazib  berishi,  Italiya 
tomoni  esa  HHK  va  HDK  bazalaridan  foydalanishga  ruxsat  berishi  kerak  edi.  XDPning  tashqi 
siyosatida  AQSH  bilan  yaqinlashish  yo‘lini  tutishi  so‘l  oppozitsiya,  asosan  sotsialistlar  va 
kommunistlar tomonidan tanqid ostiga olindi.  
 
Italiyaning  siyosiy  isteblishmentida  XDP  sentristik  pozitsiyada  bo‘lib,  hukumat 
boshqaruvida  ijtimoiy  konservatizm  unsurlaridan  tashqari,  ijtimoiy  nayranglardan  ham  keng 
darajada  foydalanar  edi.  Ommaviy  harakatlarning  siquvi  ostida  XDP,  ba’zan  ijtimoiy  masalalarda 
mehnatkashlarga yon bosishlar berishga majbur bo‘lar edi.  
 
Shu  bilan  birga,  ayrim  holatlarda  bunday  chiqishlarda  ishtirok  etgan  namoyishchilarni 
jazolash va qatag‘on qilish choralari ham qo‘llanildi. Bunda asosan motorlashtirilgan politsiyaning 
maxsus  bo‘linmalari  (chelere)  astoydil  “xizmat”  qilishdi.  Bu  oppozitsion  potensialning 
to‘planishiga sabab bo‘ldi. 1953 yili o‘tkazilgan navbatdagi parlament saylovlarida XDP 50 % lik 
marrani egallay olmadi. De Gasperi iste’foga chiqdi va bir yildan so‘ng vafot etdi. De Gasperining 
ketishi  XDPning  siyosiy  yo‘liga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatmasdan  qolmadi.  Endi  hukumatga  boshqa 
kishilar  intilayotgan  edi.  XDPda  o‘ng  qanot  (gasperistlar)  vakillarining  ta’siri  zaiflashib, 
sotsialistlarga  kaolitsiyani  taklif  etgan  so‘l  qanot  vakillarining  mavqei  oshdi.  Lekin  umuman 
olganda,  XDPning  siyosiy  kotibi  Amintore  Fanfani  boshchiligidagi  sentristik  fraksiya  ustun  edi. 
A.Fanfani boshchiligida bir necha bor 50,60 va 80 yillarda hukumatlar tuzilgan edi.