Jaxon xalqlari tasnifi

Aim.uz

Jaxon xalqlari tasnifi
R e j a:
1.Jaxon xalklarining etnik tarkibi va ularni tasniflashning asosiy

tamoyillari.

2.Dunyo xalklarini yirik mintakalar buyicha geografik tasnif kilish.

3.Jaxon xalklarini yirik til oilalari buyicha lingvistik tasniflash.

4.Antroplogik (irkiy) tasniflash.

5.Xujalik-madaniy tiplar va tarixiy-etnografik viloyatlar buyicha

tasnif kilish.

6.Diniy tasniflash.

Tayanch suzlar:
Dunyo xalklari, ularning etnik tarkibi. Dunyo xalklarining geografik mintakalar buyicha joylashuvi. Xind-yevropa, Ural-Oltoy, Kavkaz, Semit-Xomit, Xitoy-Tibet, Dravid, Malayya-Polineziya, Munda, Bantu, Kxmer til oilalari xamda Yangi Dunyo, Afrika, avstraliya va Okeaniyadagi boshka til oilalari. Ajratilib turadigan aloxida tillar. Yirik irklar: Yevropoid (Yevrosiyo), mongoloid (Osiyo-Amerika), negroid (Afrika), avstroloid (Okeaniya). Kichik, aralash irkiy birikmalar va guruxlar.

Ovchilar, balikchilar, terib-termachlovchilar, motiga va plug bilan dexkonchilik kiluvchilar, kuchmanchi chorvadorlar, xujalik-madaniy tiplar. “Tarixiy-etnografik viloyat” xakida tushuncha.

ADABIYOTLAR:
1.Karimov I.A. O`zbеkiston: milliy istiqlol, iktisod,

mafkura. T.1996.

2.Karimov I.A. O`zbеkiston XX1 asrga intilmokda. T.1999.

3.Alеksееv V.P. Istorichеskaya antropologiya. M. 1979.

4.Jabborov I.M. Etnografiya va olamning etnik qiyofasi.

T.1982.

5.Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.

6.Narodi mira. Istoriko-etnografichеskoy spravochnik.

M.1988.

7. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi Davlat ilmiy nashriyoti », 2001-2006. 1-11 jildlar.

8.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.

Toshkеnt, 2001.

9. Sadoxin A.P. Etnologiya. Moskva. 2000.

10. Tokеrov S.A. Istoriya zarubеjnoy Etnografii. M., Nauka. 1978

11. Its. R.F. V vеdеniya v etnografiyu SPb. 1994.
Dunyodagi 5 ta kit'ada yashayotgan 6 mlrd.dan oshik axoli muayyan xududda notekis joylashgan. Xozir jaxon axolisi uz ijtimoiy-iktisodiy va siyosiy tuzumiga karab, turli tipdagi etnoslardan –millat, xalk, kabilaviy birikma yoki ayrim kabiladardan iboratdir.

Tarixiy jixatdan ilk etnos tipi – ibtidoiy jamoa kabilasi bulib, u dastlab bir necha karindosh-uruglardan tashkil topgan. Xozirda xam saklangan kabilalar ulardan tubdan fark kilib, bir necha yuz kishidan milliongacha yetadigan axolidan iborat. Ularda ibtidoiy tuzum elementlari sarkit sifatidagina saklangan. Amalda feodal yoki bozor munosabatlari tizimiga tortilgan bulib, ijtimoiy tabakalanish belgilari sezilib turadi. (mas. Erondagi belujiy va kashkaylar). Bunday munosabatlar kuchmanchi va yarim kuchmanchi xalklarda kuprok saklangan

Dastlabki kabilaviy tabakalanish ibtidoiy-jamoa tuzumini yemirilishi bilan boglikdir. Keyinchalik karindoshlik urniga xududiy munosabatlar shakllandi. Shimoliy Amerikadagi irokezlar ligasi, meksikadagi astyaklar, janubiy afrikadagi zulularning kabilaviy ittifoki shular jumlasidandir. Irklarning paydo bulishi biologik asosga ega bulib,etnoslar bilan irklarning joylanishi bir-biriga kamdan-kam muvofik keladi. Aslida irklar kit'alarning katta xududlarida joylashib turli va xar xil tildagi etnoslarni uz ichiga olishi mumkin. Masalan, afrikada yashab bir necha tilda suzlashadigan xalk va elatlar negroid irkiga oid bulsa, Shimoliy Amerikada turli irklardagi kishilar bir tilda skuzlashadigan amerika millatini tashkil kiladi.Ba'zan xalklar diniy e'tikod asosida uziga xos mikroetnoslar va makroetnoslar birligi bilan xam farklanadilar.Masalan, butun Janubiy Osiyo xalklari feodalizm davrida paydo bulgan induizm tevaragida turli tildagi xalklarni biriktirgan makroetnoslar bulsa, Filippin xalkining bir kismi islom dini e'tikodi asosidagi maro nomli elatlardir. Erondagi gebrlar (zoastrizm tarafdorlari) yoki Xitoydagi musulmon (dungon)lar mikroetnos sifatida maxsus etnografik guruxlarni tashkil kilganlar. Makroetnoslarga ijtimoiy-iktisodiy formasiyalar yoki siyosiy birlik asosida paydo bulgan yirik guruxlar xam kiradi. Xullas, kup sonli jaxon xalklari tartibga solib, klassifikasiyalash ancha murakkab masaladir. Burjua olimlari xalklarni bir vaktda xam irkiy, xam til yakinligi asosida tartiblashtirishga intiladilar. Ular insonlarni 3ta irkka bulib. irklarni esa til guruxlariga buladilar. Bu xato bulib, irkiy belgilar bilan lingvistik xususiyatlarni aralashtirish mutloka mumkin emas.Uch mingga yakin tilda suzlashuvchi dunyo axolisining antropologik jixatdan sunggi ilmiy klassifikasiya asosida 4 katta irkka bulinadi:

Negroid (Afrika) irki. Negroidlarning soni taxminan 450 million bulib (negrlar, negrshli, bushmen, gotgenotlar) negroid va yevropoid aralashishidan paydo bulgan 452, 6 million irklar efiop, sudan, mulatlar hularga kiradi.

Yevropoid irki taxminan 2 milliarddan oshik kishidan iborat bulib, ularga metis, mulat kiradi.

Mongoloid (Osiyo-Afrika)- 1 milliarddan ortik, aralash tiplar 700 million, Tinch okean mongoloidlari 690 million kishi. Janubiy Osiyo guruxi – 600 million va yaponlar tipi 130 million kishi.

Avstroloid (veddoid, avstroloidlik, meloneziya, popux.

Til asosida millat, elat, xalk, nomlar aniklanadi. Katta til oilalari va guruxlari kuyidagiga bulinadi:

1.Xind-yevropa oilasida 1 mlrd. 861 million kishi gapiradi. Shulardan eng kattasi – germanlar, romanlar, xindariylar, slavyanlar, eroniylar, semit-xomit, dravid oilasi-154, 1 million kishi.

2.Ural oilasga 23,4 million.

3.Oltoy oilasiga 86,9 million.

4.Xitoy-Tibet oilasiga 864,7 million.

5.Nigero-kordofa oilasiga 212, 6 million.

6.Avstroneziya oilasiga 191,3 million.

7.Avstroosiyo oilasiga 64,5 million kishi kiradi.

Tillar morfologik (suz tuzilishi) va gnesologik (kelib chikishi) yakinligi asosida farklanadi. Gnesologik klassifikasiya etnografiya fani uchun muxim axamiyatga ega, chunki xalklarning kelib chikishini urganishda katta yordam beradi. Jaxonda 2 tilli etnoslar xam bor, bir irkdagi Belgiya va Shveysariya axolisi 2 yoki 3 tilda suzlashadi. Uz ona tili va boshka tilni davlat tili sifatida kabul kilinishi Osiyo va Afrika, Xindistonda ingliz tili, Pokistonda urdu, Indoneziyada – baxsa-indoneziya, Filippinda –tagalog, Afrika mamlakatlarining ayrimlarida rasmiy ingliz va fransuz tillaridan tashkari maxalliy tillarda xam suzlashadi. Ba'zi tillar uzining boskinchilik siyosati bilan boshka tillarga majburiy singdirishgan. Grek, italyan, arab, ingliz, rus tillari, nemis tilllari shular jumlasidandir. Kichkina Pireneydagi ispan tili - butun Lotin Amerikasiga tarkaldi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin mustakillikka erishgan kupgina xalklar uz ona-tili va yozuviga ega bula boshladi. Afrikadagi – Xausa, Yoruba, akan, ibo, Xindiston, Filippin, Osiyodagi kupgina xalklar shular jumlasidandir.

Assimilyasiya – sharoitda kupgina kichik millatlar yirik millatlarni tili va yozuvini kabul kilib, unga kushilib ketdi Jaxonda yagona millatdan iborat davlatlar xozir yuk. Sobik Ittifokda 22 ta xalk bulib ularning kupchiligi bir millionga yakin xalklar bulgan.

Lingvistik jixatdan MDX xalklari 4 yirik til oilasini tashkil kiladi. 1. Xindevropa (umumiy axolining 82%).2.Oltoy (13,5 %0. 3.Kavkaz (2%) va Ural (2%).

Xindevropa xalklari. Shimoliy Kavkaz, Kora dengiz, Kaspiy soxillari, slavyan, bellorus, polyak, bolgar.

Eron turkmiga- tojik, osetin, arman. Roman turkumiga moldavyan. Xindi turkumiga-lulilar.

2.Turkiy – uzbek, kozok, tatar, boshkird, ozarbayjon, turkmanlar, kirgiz, chuvash, yokut, korakalpok.

3.Kavkaz –Kartvel turkumiga (gruzin). Adigey-abxaz (kabordin, cherkas, adigey, abxaz), naxs (chechen-ingushlar), dogiston.

4.Sharkda urnashgan – buryatlar, kalmoklar, mugul til turkumiga Sibir va Uzok Sharkdagi evenklar, evenlar, nanaylar, udegeylar, orochilar, tunguslar esa manchjur turkumiga kirgan.

Ural til oilasiga oid – finnougorlar (estonlar, karellar, saam (lopar)lar, komi va komipermyaklar, udmurtlar, mariylar, mordvalar va xanti-mansilar) xam samodiy xalklari (neneslar, iganaslar, selkuplar) xozirgacha uz milliy xususiyatlarii saklab kolganlar. Bir zamonlar Yenisey soxillarida joylashgan ketlar keng tarkalgan ammo ular xozirgacha urganilmagan eng kadimiy poleosiyo til turkumiga vakillaridir.

Jaxon axolisining yarmiga yakini Osiyoda joylashgan bulib, mingdan ortik etnik tuzilishi, tili, madaniy – iktisodiy darajasi va maishiy turmushi bilan bir-biridan fark kiladigan turli elat va xalklar yashaydi. Osiyoning kup kismi odamning vatani (ya'ni antropogenez)dir. Bu yerda kuplab kadimiy tillar, asosiy irklar shakllangan kadimgi madaniyat markazlari, jaxon dinlari paydo bulgan.

Osiyoliklarning tillari xam etnik tuzilishi singari nixoyatda xilma-xil va murakkab. Masalan, fakat Xindistonning uzida 1652 xil til va turli shevalar mavjud. Eng kadimgi til oilalariga oid dravid, munda, xitoy tibet, tay, avstroosiyo, avstroneziya, semit-xamit va xind-yevropa xalklari xam Osiyo kit'asida yashaydi. Oltoy til oilasi xozirgi

Mongoliya va Shimoliy Xitoyda paydo bulib, keyin boshka yerlarga tarkalgan.

Afrikaning etnik kiyofasi tabiati singari boy va rang-barangdir. Lingvistik jixatdan Afrika axolisi 4 yirik oilasiga kiradi: semit-xamit (yoki afroosiyo), niger-kordofa, nilsaxara va koysan xalklari. Kit'aning shimolida va shimoli-sharkida yashovsi semit-xamit xalklari axolining 3g'1 kismini tashkil etadi.

Amerika kit'asiga kelsak, bu yerda odamzot paydo bulmagan. 30 ming yillar mukaddam odamlar osiyodan kirib kelishgan. Turli kabila va irklardan iborat kelgindi axoli avval Shimoliy Amerikada, keyin janub tomon kuchib keng xududga tarkalgan. Keyinchalik Amerika kit'asi eski dunyodan ajralib kolgan.(mil.avv. 10-12 ming yilliklarda).

Yevropaliklar kelgunga kadar rivojlangan dexkonchilik madaniyati yaratgan xalklar astek va mayya va inklar Janubiy Meksika, markaziy Amerika va And toglarida yashaganlar. Ular ovchilik, terimchilik va balikchilik bilan shugullanuvchi mayda kabilalarga kushni joylashgan.

Antropologik jixatdan Amerika kit'asining axolisi turlicha. Anglo va frankokanadaliklar, asosan yevropoid, Urugvay, Argentina va Kota-Rika xalklari indeyslar aralashuvidan tashkil topgan metislar, puertoriko va kubaliklar, ok tanli, kora tanli va mulatlardan paydo bulgan kurama etnoslardir.

Amerika axolisining kup kismi xozir xind-yevropa oilasiga mansub roman (ispan, portugal, fransuz) va german (ingliz) tillarida gapiradi.

Beshinchi kit'a – Avstraliya va Okeaniya axolisi 2 kismga: aborigen(tub axoli) va kelgindi yevropalik, osiyolik va amerikalik) lardan iborat. Tashkaridan kelib joylashgan axoli butun axolining 5g'4 kismini tashkil kiladi va asosan ingliz tilida suzlashadilar.Maxalliy axoli yevropaliklar mustamlakasigacha (XVII1-X1X asrlar) uzlarining xujalik faoliyati va ijtimoiy tuzilishida juda kadimiy ibtidoiy kurinishlarini saklab kelganlar.

Til jixatdan kit'a axolisi maxsus avstoneziya til oilasini tashkil kiladi va tarixiy, madaniy va irkiy jixatdan odatda uchta turkumga – polineziyaliklar, meleneziyaliklar va mikroneziyaliklarga bulinadi. Avstraliyaning tub axolisini uziga xos avstraliya tillari tashkil kiladi. Okeaniya tub joy axolisi esa ikki yirik guruxga – papuas va avstroneziya til guruxlariga bulinadi.

Jaxon xalklarining ibtidoiy jamiyat davri (kadimiy tosh, bronza va temir) dagi ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyoti, turli tabiiy sharoitlarda joylashi va moslashishi ularning xayotida turli tipdagi xujalik madaniyatlarini vujudga keltirgan. Xujalik madaniy tiplar dastavval muayyan jamiyatda xukmron ishlab chikarish bilan boglik bulib xar bir tarixiy davrda kishilarning atrofdagi muxit bilan aloka xususiyatini belgilab beradi. Mazkur tiplar kishilarning mashguloti va ishlab chikarish kurollari, turar joylari va uy-ruzgor jixozlari, taomi va kiyim-kechagi, boshka modiy va madaniy xususiyatlar bilan farklanadi.

Kadimiy etnoslarning xujalik madaniy tipi isik tropik va subtropik iklimli ulkalardagi ovchilik, termachilik va soxillardagi balikchilikdir. Dastlab kishilarning tirikchilik manbai utlar, mevalar, yerdagi va suvdagi xayvonlar, ya'ni “tabiat armugon etgan” tayyor maxsulotlar bulgan. Ovchilik, terimchilik va balikchilikni “uzlashtirish” xujalik turi deb xam ataydilar. Bunday xujalik yurituvchi kabilalar yakin davrgacha Janubiy va Janubiy Sharkiy Osiyoda yashaganlar. Ularga Kongo voxasidagi pigmeylar, Shri Lankadagi veddalar va Janubiy Amerikaning ba'zi indeys kabilalari kiradi.

Neolit davrida paydo bulgan motiga dexkonchiligi va chorvachiligi xam juda keng tarkalgan madaniy xujalik tiplaridandir. Ular nisbatan barkaror ishlab chikarish soxasi bulib,maxsulotlarni tejash va xatto kushimcha maxsulot yaratishga kodir bulgan.

Ikkinchi xujalik madaniy tipi namli tropik va subtropik joylarda tarkalgan bulib, issik iklimdagi kul motigasa dexkonchiligiga asoslangan. Janubiy Sharkiy Osiyodagi ba'zi xalklar, papuas va milaneziyaliklar, tropik Afrika, Amozonka va Orinoko xavzasidagi ba'zi kabilalar shu tipga oid etnoslardir.

Uchinchi madaniy xujalik tipi motiga dexkonchiligi va chorvachiligining kushilishidan paydo bulgan. Agar kishi xayvon kuchi ishlatmasa yerni xaydash kurollari (omoch, plug) xam bulmas edi. Yerga xaydov berishga asoslangan dexkonchilikning paydo bulishi mexnat unumdorliini oshirib, jamgarish va ekspluatasiya kilishni kuchaytiradi.

Xunarmandchilik esa kishlok xujaligidan ajralib chikadi va asta-sekin manifaktura yuzaga keladi, keyinchalik zavod-fabrika sanoati paydo buladi. Xaydalma dexkonchilik Amerikada XU1 asrda, Avstraliya va va Okeaniya xalklarida XVII1-X1X asrlarda tarkalgan.

Bugungi kundagi fan – texnika tarakkiyoti jaxondagi an'anaviy xujalik madaniy tiplarga jiddiy uzgartirishlar kiritdi. Rivojlangan mamlakatlarda axolining kupchilik kismi industrial faoliyatga tortilib, tovar dexkonchiligi, intensiv tovar chorvachiligi, plantasion kishlok xujaligi paydo bulgan.

Muayyan xududda joylashgan, uzok tarixiy davr ichida moddiy va ma'naviy madaniyatida umumiy xususiyatlar yaratgan xalklar maxsus tarixiy madaniy viloyatlarga bulinadi. Moddiy madaniyatga tevarak atrofdagi tabiiy ekologik sharoitga moslashgan mexnat kurollari, uylari, uy-ruzgor buyumlari, kiyim-kechaklari kirsa, ma'naviy madaniy namunalarga esa xalk yaratgan turli janrdagi asarlar, xalk ornamenti, bezaklari, sochga va uziga oro berish, diniy e'tikod, urf-odatidagi ba'zi umumiyliklar kiradi. Masalan, Amerika kit'asida eng katta ikkita tarixiy etnografik viloyat – Shimoliy Amerika va Lotin Amerikasiga bulinadi. Shuningdek, Boltik buyi, Volga buyi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Kozogiston, Sibir xalklari xam maxsus etnografik viloyatlarni tashkil etadi.

Demak, jaxonda nixoyatda xilma-xil va rang-barang katta va kichik turli etnoslar mavjud. Ular uzlarining tabiiy geografik sharoiti, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan bir-birlaridan fark kiladilar. Ammo sayyoramizda yashovchi elat va xalklar yagona insoniyatni tashkil kiladi.