5-mavzu. Garbiy Turk xoqonligi tangalari Reja Garbiy Turk xoqonligi tangalari

5-mavzu. Garbiy Turk xoqonligi tangalari
Reja
1. Garbiy Turk xoqonligi tangalari
2. Chordana kurib utigan hukmdor tasvirli tangalar
3. Kushalok portretli (xokon va xotun) tasvirli tangalar
Garbiy Turk xokonligi tangalari. Markaziy Osiyo xalklari davlatchiligi tarixida garbiy Turk xokonligi aloxida urin tutadi. Tarixshunoslikda “garbiy turk xokonligi” atamasi ostida Buyuk turk xokonligining garbiy kismi: Oltoy toglarining garbidan to shimoliy kora dengizgacha, Volga-Ural buylaridan to shimoliy X,indistongacha bo’lgan xududlarni uz ichiga olgan saltanat bulib, xronologik jixdtdan ikkita turkiy sulola Ashina (568-704) va Turkash xokonligi (699-766) davri bilan belgilanadi.
Ilk O’rta asrlarga tegishli yozma manbalarda garbiy Turk xokonligi bosh hukmdorlarining unvoni kupincha “yabgu xokon” yoki “jabgu xoson” tarzida kayd etiladi. Garbiy Turk xokonligi boshqaruvida “yabgu xokon"lar turgani numizmatik materiallarda aks etgan.
Toshkent voxasidan topilgan yaxshi saklangan mis tangalardagi sugdiy yozuvlarda trbw u'u'p - "Tardu %oson”, cpyw u ’u ’p rpu — "jabgu xoson tangasi" va twn cpuw u ' u ’p rpu — "Tun jabgu xokon tangasi" shaklida ukib chikilishi ilk bor garbiy Turk xokonligi hukmdor-lari uz nomidan tanga zarb kildirganlar, degan fikrga asos beradi.
Toshkent voxasidan topilgan “jabgu xokon” unvonli tangalar-ning aversida ung tomonga yunalgan otlik tasviri, reversida esa uziga xos tamga bulib, uning atrofida sugdiy yozuvda cp)w u ’u ’p rpu —“jabgu xokon tangasi” deb yozilgan. Ushbu tangada “jabgu xokon” uchrashi uning garbiy Turk xokonligi bilan alokadorligini ko’rsatadi. Mazkur tangalar Toshkent voxasidan topilishi ularning Choch xududida zarb qilingani extimolini kuchaytiradi. Birok, tangalarning aynan kaysi hukmdorga mansubligi masalasini yechish birmuncha mushkul. Chunki manbalardan ayon bulishicha, xokonlaridan bir nechtasi yabgu xoson unvoni bilan xukm yuritgan. Ma’lumki, manbalarda Istemidan boshlab to Ishbara (640-641) xokongacha hukmronlik kilgan hukmdorlar “yabgu xokon” tarzida tilga olinadi. Bu esa ushbu tangalarning Istami davridan boshlab chiqarilganmi yoki uning avlodlaridan biri davridami masalasini kundalang kuyadi. Shunga karamay, jabgu xoson unvonining tangalarda uchrashi, ularning aynan garbiy Turk xokonligiga taa’llukli ekanligidan darak bera-di. Shu bilan birgalikda, ushbu xokonlik hukmdorlarining rasmiy unvoni “yabgu/jabgu xokon” bo’lgani uz isbotini topdi. Xususan, Toshkent voxdsidan topilgan numizmatik materiallar orasida twn cpynv u ’u ’p rpu-“tun jabgu x,okonning tangasi” suzlari va “jabgu xokon...” unvonli tangalar bilan bir xil tamga aks etgan tangalar uchraydi. Jumladan, ushbu turdagi tangalarning uchta asosiy tipi:
1) Chordana kurib utigan hukmdor
2) Kushalok portretli (xokon va xotun)
3) Ustida yarim oy va yulduz (yoki Kuyosh) ramzi aks etgan ot tasvirli tangalar zarb qilingan.
Fikrimizcha. ushbu tangalar Tun yabgu xokon (618-630)
tomonidan zarb qilingan. Chunonchi, garbiy xokonlikning janubiy-garbiy ulkalaRga e’tiborining kuchayishi ushbu xokon davriga tugri keladi. Xitoy yilnomalarida ta’kidlanishicha. u garbiy xokonlik markazini Shi (Choch) davlatining shimolidagi S-yan’-Syuan’ (Mingbulok) mavzesiga kuchiradi va barcha garbiy ulkalar ustidan hukmronlikni mustaxkamlaydi. Bosi (Eron), Gibin (Kashmir- Kapisa/Kobul)ni nazorat ostiga oladi. Bu paytda garbiy Turk xokonligi O’rta Osiyo bilan birgalikda shimoliy Turkiston, shimoliy X,indiston, Afgoniston, Xuroson, shimoliy Kavkaz, shimoliy K^ora dengiz buylarini xam uz ichiga olgan yirik saltanatga aylanadi.
Garbiy Turk xokonlariga xos tangalar katoriga Fargona
vodiysi (Kuva)dan topilgan tangalarni xam kushish mumkin. Axamiyatlisi shuki, Toshkent voxesidan topilgan tangalardan farkli ularok, Kuva tangalarida Turk-run yozuvida -'xoson” (avers) va sugd yozuvida u ’u'p rpu -“xokon puli” (revers) suzlari bitilganidir. Ularda uchraydigan hukmdor tasvirlari va tamgalarning Choch voxasining mazkur tangalarida aks etgan tasvirlar va tamgalar bilan aynan uxshashligi garbiy Turk xokonlariga taa’llukli tangalarning vodiyda xam keng muomalada bo’lganini ko’rsatadi. Balki, ushbu tangalarning bir guruxi Fargona vodiysida zarb qilingan bulishi xam mumkin. Extimol, mazkur tamga garbiy xokonlikning xokimiyat ramzi bo’lgandir. Chunki, shu shakldagi tamganing Choch va Fargona vodiysi turkiy tangalardan tashkari, Tataristonning ayrim turkiy tangalarida xam uchrashi bundan dalolat bermokda. Fikrimizcha, bu tip tamgalarning kelib chikishi VII-VIII asrlarga mansub K^ultegin bitiktoshi, Bilga xokon va boshqa Urxun-Enasoy obidalarida aks etgan. Buyuk Turk xokonligining xonlik tamgasi — “tog echkisi, Arxar” tasviri bilan boglik bulishi kerak. L’ni, ushbu tamga kuyidagicha evolyusion yullarni bosib o’tgan: mazkur tangalarning ikonografik jixdti xdm ularning xokonlik bilan alokada ekanini ko’rsatadi. Ulardagi hukmdor tasvirlari kadimgi turkiylarga xos kiyofada (yelkagacha tushgan uzun soch, sokolsiz, keng yumalok yuz, bir oz kisik; kuz) aks etgan. Xususan, Toshkent voxasidan topilgan tangalar orasida Tunyabgu xokon tangalariga uxshash, bir tomonida yonma-yon turgan kushalok tasvir: bosh kiyimsiz, uzun sochli hukmdor (xokon) va uch muguzli bosh kiyim kiygan malika (xotun) tasvirlari va orka tomonida yukoridagiga uxshash tamga va uning atrofida sugdiy yozuvda rpu srut crbnk “nosy Chirdanakning tangasi” suzlari aks etgan tangalar dikkatni jal b kiladi. Ma’lumki, kadimgi turkiy davlatchilik an’analariga kura hukmdorning bosh ayoli xotun unvoniga ega bulib, davlat boshqaruvida faol ishtirok etgan va saroyda xokondan keyingi urinda turgan. Aytish mumkinki, xokon bilan yonma-yon turgan xotun tasvirli tangalarning topil ishi turkiy davlatchilik tizimida ayollarning ыavkei kay darajada buganlishni kursagyab turibdi.
Asssiy xususiyatlaridan biri - kushalok tasvirli tangalarda xotin uch muguzli bosh kiyimda tasvirlanishidir. Bu tipdagi tangalarni uRgangak E.V.Rtveladze va L.BaratovElar fikricha, ushbu tasvirlar Markaziy Osiyoniyag bir kancha xududlaridan (asosan, Oltoy va Mo’g’ulistondan) topilgan tosh xay kal va boshqa buyumlarda xam uchraydi. Xususan, L.Baratovaning ta’kidlashicha, tangalardagi bu tasvir kadimgi turkiylar e’tikodiga kura, bolalar, jangchilar. x,sm^ladorlix na xss-yldorg:-1:- yskilo\a Umay bilan boglikdir. Choch tangalari orasida biri ung tomonga karab, biri tugriga yuzlanib utirgan xolatda tasvirlangan hukmdor va malika tasvirlari mavjud. Ushbu tangalarning orka tomonida esa yukoridagi tangalarga uxshash tamga va girdida sugdcha rpu srщ\> yrcrbnk — “yabgu El —Chirdanakning tangasi ” degan suzlar yozilgan.
Garbiy Turk xokoni Chura 603-610) uz davlati xududida yana ikkita “kichik xokon” tayinlab, ulardan birining karorgoxini Chochning shimolida ta’sis kiladi va utrok hukmdorliklarni ushbu kichik xokon vositasida boshqaradi. Tunyabgu xokon esa yukorida kurib utilganidek, uz hukmdorligining dastlabki yillarida uz karorgoxini Chochga, uning shimolidagi Syan’-Syuan’ (Mingbulok) mavzesiga kuchiradi. Yana bir Garbiy Turk xokoni Ashina Xelu (ulug 651-657) xam uz karorgoxini shu mavzega o’tkazadi.
Xullas, mazkur tarixiy dalillar asosida Garbiy Turk xokon- ligining ilk tangalari Choch voxasida zarb qilingan, deb aytish mumkin. Avvalo, mazkur tangalarning aksariyati Turk xokonligi davrida voxaning eng yirik K^anka va Xonobod xarobalaridan topilgani ularning Choch voxasida zarb qilinganidan darak beradi. Fikrimizcha, xokonlar Chochni uz tasarrufiga olgach, bu yerda tanga- pul zarbi an’anasi bilan tanishadilar va uz tangalarini chiqara boshlaydilar.
VI-asr oxiri - VTl-acp boshlarida Chochda zarb qilingan, tanganing aversida otlik hukmdor yelkasiga uk-yoy osgan xolatda tasvirlangan. Tanganing reversida sugdiy yozuvda Garbiy Turk xokonligiga xos tamga va uning atrofida sugdiy yozuvda cpyw x ’u ’p rpu - “Jabgu-xosonning tangasi” jumlalari mavjud. “Jabgu- xoson” Garbiy Turk xokonligi hukmdorlarining bosh unvoni bo’lgan. Tanganing xajmi 1,8 sm, og’irligi 2,5 gr.
Savol va topshiriqlar;
1. Garbiy Turk xoqonligi tangalari haqida nimalarni bilasiz?
2. Garbiy Turk xoqonligi dastlabki tangalari shakllari
3. Garbiy Turk xoqonligi tangalarida tasvirlar va yozuvlar