Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

2-§. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari
Fuqarolar — 
fuqarolik huquqiy m u nosabatlarining subyektlari. 
Fuqarolik huquqi mulkiy h am d a unga ch am b arch as bog'liq bo'lgan 
shaxsiy nomulkiy m u n o sab atlarn i tartibga soladi. M a z k u r m u n o ­
sa batlarning ishtirokchilari (subyektlari)dan biri fuqaro (jismoniy 
shaxs) hisoblanadi.
F uqarolarning fuqarolik huquqiga oid m u n o sa b a tla rd a ishtirok 
etishining eng d astlab k i sharti ularning h u q u q iy layoqati, y a ’ni 
fuqarolik h uquqi h a m d a m ajb u riy atlarig a ega bo'lish qobilivati 
hisoblanadi.
H uquqiy layoqat inson tug'ilishi bilanoq vujudga keladi, biroq, 
b a 'z i h o lla rd a q o n u n hali t u g 'i l m a g a n in so n h u q u q la r in i ham
h im o y a la y d i. M a s a la n , F K g a b in o a n , ja b r l a n u v c h i n i n g o 'lim i 
m u n o s a b a ti bilan z a r a r n in g q o p la n ish in i ta la b qilish h u q u q ig a
ja brlanuvchining o 'lim id a n s o 'n g tu g 'ilg an farzandi ega bo'lishi 
m umkin.
F u q a r o lik h u q u q iy layoqati sh ax sn in g o 'lim i bilan tu gatiladi. 
S h u b i l a n b i r g a , s h a x s d a n u z o q m u d d a t d a v o m i d a x a b a r
o lin m a g a n h a m d a uning tirikligi h aq id a hech q a n d a y m a ’lu m o tla r 
b o 'lm a g a n ta q d ir d a m a z k u r turdagi n o an iq lik la rn i b a r t a r a f qilish 
m a q s a d i d a q o n u n d a n a z a r d a t u t i l g a n s h a r t l a r a s o s id a sh a x s 
b e d a r a k y o 'q o l g a n yoki vafot etg an deb e ’lon qilinishi m u m k in . 
S h a x sn i v a fo t e tg a n d e b e ’lon qilish u n in g h u q u q i y la y o q a ti 
tugatilishiga olib keladi.
F u q a r o o ' z n o m i d a n h u q u q va m a j b u r i y a t l a r n i b a j a r a d i ,
o 'z g a n i n g n o m i d a n h u q u q va m a j b u r i y a t l a r n i b a ja r is h g a y o 'l 
qo'yilmaydi.
F u q a ro lik q o n u n la rig a b inoan, fuqaro egalik qilishi m u m k in
b o ' l g a n h u q u q va m a j b u r i y a t l a r m a j m u i f u q a r o l i k h u q u q i y
layoqatini tashkil etadi.
F u q a ro la r yashash joyini tanlash huquqiga egadirlar. Balog'a t 
yoshiga yetm agan, 14 yoshga to 'lm ag an shaxslarning turar-joyi ota- 
onalari yoki qonuniy vakillarining yashash joylari hisoblanadi.
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

F u q a ro la r m ulk h uquqi asosida m ol-m ulkka egalik qilish, uni 
meros sifatida olish yoki m eros qilib qoldirish, ishbilarmonlik h a m d a
q o n u n d a taqiqlanm agan boshqa turdagi faoliyat bilan s h u g ‘ullanish; 
m ajburiyatlarda ishtirok etish; yuridik shaxslarni vujudga keltirish; 
fan, adabiyot va s a n ’at asarlari, tadqiqotlar mualliflari h a m d a qon u n
b ila n m u h o f a z a q ilin a d ig a n in te lle k tu a l f a o liy a t n a t i j a l a r i d a n
f o y d a l a n i s h ; m u l k i y h a m d a s h a x s iy n o m u l k i y e g a b o ' l i s h g a
haqlidirlar.
F K d a f u q a r o la r n in g fu q a ro lik h u q u q iy lay o q ati m a z m u n in i 
tashkil etuvchi h u q u q la r in in g r o 'y x a t i keltirilgan b o 'lib , u hali 
nihoyasiga yetkazilmagan. Shu bilan birga, fu q arolarning fuqarolik 
m uom alasi ishtirokchilariga z a ra r yetkazgan holda o 'z huquqlarini 
suiiste’mol qilishlariga yo'l qo'y ilm aydi.
Q o n u n d a n a z a r d a tu tilg a n h o l l a r d a n ta s h q a r i , h ech k im n in g
h u q u q iy la y o q a tin i ch e k la s h g a y o 'l q o 'y ilm a y d i. S haxs fu q a ro lik
h u q u q i y l a y o q a t i d a n t o 'l a l i g i c h a m a h r u m q ilin is h i m u m k i n
em as.
F u q a ro lik h u q u q in in g subyektlari h uquqiy la y o q a td a n tashqari 
m u o m a la layoqatiga h a m egadirlar. M u o m a la layoqati deg an d a, 
f u q a r o l a r n i n g o ' z h a r a k a t l a r i bilan f u q a r o lik h u q u q l a r i g a ega 
b o ' l i s h va u l a r n i a m a l g a o s h i r i s h h u q u q i , o ' z i g a f u q a r o l i k
m ajburiyatlarini olish h a m d a ularni bajarish qobiliyati tushuniladi. 
M u o m a la layoqati a n a shunisi bilan h u q u q iy l a y o q a td a n ajralib 
t u r a d i . C h u n o n c h i u n g a k o ' r a , f u q a r o l a r o ' z h u q u q va m a j- 
b u riy a tla r ig a b o s h q a sh ax slar, m a s a la n , o ta - o n a la r i o rq a li ega 
b o 'la d ila r.
B u n d an tashqari, fuqarolik m u o m a la layoqati n a fa q a t qonuniy 
x a tti-h a ra k atlar qilish qobiliyatini, balki ular uchun javobgarlikka 
tortilish sharti (delikt qobiliyati)ni h a m vujudga keltiradi. Shu bois, 
m u o m a la layoqati shaxsning yoshi h a m d a ruhiy holatiga bog'liq, 
bo'ladi.
U m u m iy qoid ag a k o 'r a fuqarolik m u o m a la layoqati to'laligicha 
18 y o s h d a n b o s h la b y u z a g a keladi. S h u n in g d e k , 18 y o sh g a c h a
tu rm u sh k o 'r g a n shaxslar h a m to 'liq ravishda m u o m a la g a layoqatli 
de b h i s o b la n a d i. Bu b a ’zi h o l l a r d a t u r m u s h q u r is h y o s h in in g
pasaytirilishidan kelib chiqadi.
F K g a v o y a g a y e tm a g a n la rn in g em ansipatsiyasi, y a ’ni ularni 
to'laligicha m u o m a la g a layoqatli deb hisoblash to 'g 'risid a g i n o rm a
h a m kiritilg an . Bu q u y id a g i s h a r t l a r b o 'l g a n t a q d i r d a a m a lg a
oshirilishi mum kin:
1) shaxsning 16 yoshga to'lganligi;
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2) 
ikkala o ta - o n a yoki q o n u n iy vakillarning roziligi b o i g a n
taqdirda, basharti voyaga yetm agan shaxs m ehnat shartnom asi yoki 
ishbilarmonlik faoliyati bilan shug 'u llan ay o tg an bo'lsa.
M a z k u r qarorni vasiylik va homiylik organi, o ta-o n a va qonuniy 
vakillar norozi b o i g a n taq d ird a sud qabul qilishi mum kin.
B o s h q a h o l l a r d a v o y a g a y e t m a g a n l a r q i s m a n m u o m a l a g a
layoqatli deb topiladi. U lar o 'z xatti-harakatlari bilan h ar q anday 
emas, balki ba'z i huq u q va m ajburiyatlarga ega b o i i s h huquqiga 
egadirlar, y a ’ni ularning m uom ala layoqati t o i i q emas.
Voyaga yetm agan shaxslar yetkazgan z arar uchun ularning ota- 
onalari yoki homiylari yoxud ularni nazo rat qiluvchi o 'q u v , tarbiya 
yoki davolash muassasalari ja v o b g a r b o ia d ila r .
14 
yoshdan 18 yoshgacha b o 'lg a n voyaga yetm ag an lar delikt 
qobiliyatiga ega b o i a d i l a r , ya'n i ular mustaqil ravishda h a m d a ota- 
onalarining roziligi bilan tuzgan barcha bitimlar h a m d a yetkazilgan 
zarar bo'y icha mustaqil mulkiy jav o b g arlik k a tortiladilar. Voyaga 
y e tm a g a n s h a x s la r oylik m a o s h yoki b o s h q a tu rd a g i m u staq il 
d a r o m a d g a ega b o 'lm a g a n ta q d ird a o ta - o n a la r h a m d a q onuniy 
vakillar orqali t o i i q yoki qisman ja v o b g a r b o ia d ila r .
Q o n u n d a nazarda tutilgan muayyan shartlarning bo'lganligi bois, 
t o i i q h a m d a q ism an m u o m a la lay o q atig a ega b o i g a n shaxslar 
m u o m ala layoqati yuzasidan cheklanishlari mum kin. F u q aro n in g
m u o m alag a layoqatli yoki layoqatsizligi haqidagi tegishli qarorni 
faqat sud, o'sh a n d a h am uning oila a ’zolari, vasiylik ham da homiylik 
organlari, p ro k u r o r h am d a ruhiy kasalliklar shifoxonasining arizasi 
asosida chiqarishi mum kin. M u o m a la g a layoqatsiz shaxsga vasiy 
va homiy tayinlanadi. Shaxs sog'aygan hollarda sud uni m uom alaga 
layoqatli deb topadi h a m d a layinlangan vasiylik yoki homiylikni 
bekor qiladi.
B u n d a n tash q ari, t o i i q m u o m a la layoqatiga ega b o 'lm a g a n
fuqarolar toifasi ham mavjud. Bunday shaxslar ruhiy holati natijasida 
o ‘z h a ra k a tla rin in g aham iyatini an g lab yetm aydilar. U larni sud 
m u o m alag a layoqatsiz deb topadi.
F u q aro larn in g tadbirkorlik faoliyatidagi ishtiroki. Tadbirkorlik 
fa o liy ati f u q a r o l a r h a m d a b i r l a s h m a l a r n i n g d a r o m a d olishga 
yo'naltirilgan tash a b b u sk o r mustaqil faoliyati hisoblanadi.
F u q a r o shaxsiy ta d b irk o r sifatida r o 'y x a td a n o 'tg a n vaq td an
boshlab, ta dbirkorlik faoliyati bilan shug 'u llan ish h u q u q ig a ega 
b o i a d i .
Tadbirkorlik faoliyagi bo'y icha taqdim etilgan hujjatlar ulardagi 
m a ’lum otlar tarkibining q o n u n talablariga nomuvofiqligi sababli
73
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ro 'y x a td a n o'tkazilm asligi mum kin. M a z k u r holat bo'yicha xo'jalik 
sudiga shikoyat bilan m u ro jaat etishga yo'l qo'yiladi. Shuni nazarda 
tutish kerakki, alohida turdagi faoliyat bilan shaxsiy tad b irk o rlar 
maxsus ru x satn o m a — litsenziya asosida shug'ullanishlari mum kin.
T adbirkorlik faoliyati ta d b irk o rla rd a n fuqarolik h uquqiga oid 
turli bilimlarni mustaqil ravishda tuzishni n azarda tutganligi h am d a 
tad b irk o rn in g o'z i va uchinchi shaxslardan (y a ’ni b o s h q alard an ) 
ta vakkalchilikni talab etganligi bois, tad b irk o rlik faoliyati bilan 
shug 'u llan ay o tg an shaxs, shubhasiz, fuqarolik m u o m a la layoqatiga 
ega bo'lishi shart.