Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

X A L Q A R O H U Q U Q N O R M A L A R IN I
T A S N IF L A S H (K L A S S IF IK A T S IY A L A S H )
X alqaro huquq norm alari o'rtasidagi m unosabatlarni tartibga 
soluvchi subyektlar turli xil bo'ladi. U lar barcha subyektlarga yoki 
barcha asosiy subyektlar davlatlarga qaratilgan umumiy (universal) 
xalq aro h u q u q n o rm alarig a va ikki yoki bir necha su by ektlar 
o'rtasidagi kelishuv asosida belgilangan va ularga qaratilgan lokal 
(p a rtik u ly a r) n o rm alarg a b o 'lin ad i. L okal n o rm a la r jum lasiga 
subyektlam ing m uayyan bir holatdagi xulq-atvorini belgilovchi 
individual norm alarni ham kiritish mumkin.
P artikulyar norm alar universal norm alarga mos kelishi lozim. 
BM T U stavining 103-moddasiga m uvofiq a ’zo-davlatlam ing Ustav 
b o 'y ic h a m a jb u riy a tla ri b o sh q a sh a rtn o m a la r b o 'y ic h a olgan 
m ajburiyatlariga nisbatan ustuvorlikka ega.
H u q u q iy ta rtib g a solish uslubi b o 'y ic h a x alq a ro -h u q u q iy
norm alar dispozitiv va imperativ norm alarga bo'linadi.
D ispozitiv n o rm ala rd a xalqaro h u quq subyektlari o ‘z xulq- 
atvorini, m uayyan huquqiy m unosabatlardagi holatdan kelib chiqib 
o 'zaro huquq va m ajburiyatlarni o'zlari belgilashi mumkin.
X a lq a ro h u q u q n in g a k s a riy a t q o id a la ri d isp o zitiv n o rm a
hisoblanadi. Y a’ni ulardan davlatlar va boshqa subyektlar o'zlarining 
o 'z a ro lok al m u n o sa b a tla rid a n kelib chiqib, um um iy x alq aro
huquqning ushbu norm asi m ohiyatiga zid kelm aydigan m a ’lum 
o'zgartirishlar kiritish bilan chetlab o'tishi mumkin.
209
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1969-yilda X alqaro sh artn o m ala r huqu qi to ‘g ‘risidagi Vena 
konvensiyasi qabul qilinganidan so‘ng xalqaro huquq normalari tizimida 
jus cogens (umum majburiy huquq) xarakteriga ega bo'lgan imperativ 
norm alar ajratila boshlandi. 1969-yildagi Vena konvensiyasining 53- 
moddasiga muvofiq xalqaro huquqning imperativ normasi davlatlarning 
xalqaro hamjamiyati tom onidan chetlab o ‘tish m um kin bo'lm agan 
normasi sifatida tan olinadi va bunday norm alar faqat keyin qabul 
qilingan xuddi shunday norm alar bilangina o'zgartirilishi mumkin.
X alq aro h u q u q d a im perativ n o rm ala r ro 'y x a ti y o 'q . Biroq, 
xalqaro huquq nazariyasi BM T Ustavida, BM T U staviga muvofiq 
davlatlar o'rtasidagi d o 'sto n a aloqalar va ham korliklarga tegishli 
b o 'lg a n 1970-yildagi x a lq a ro h u q u q tam o y illa ri to 'g 'r is id a g i 
D eklaratsiyalarda ifodalangan xalqaro huquqning asosiy tamoyil- 
larini yakdillik bilan im perativ norm alar qatoriga kiritadi.
Im p e ra tiv n o rm a la r m a ’lum x a tti-h a ra k a tla rn in g an iq va 
m uayyan chegarasini belgilaydi. X alqaro huquq subyektlari huquq 
va m ajburiyatlarning hajmi va mazmunini o 'z holicha o'zgartirishga 
haqli emas.
X alqaro huquqning jus cogens norm asi davlatlarning xalqaro 
ham jam iyati tom onidan qabul qilingan va chetlab o 'tish m um kin 
b o 'lm a g a n n o rm asi sifa tid a ta n o lin ad ig an n o rm a la r sifatid a 
tushuniladi va bunday norm alar faqat keyin qabul qilingan aynan 
shunday xarakterdagi norm alar bilangina o'zgartirilishi mumkin. 
Jus cogens norm asin in g x alq aro h u q u q n in g b o sh q a im perativ 
norm alaridan farqi shundaki, davlatlarning jus cogens norm asidan 
har qanday chetlashi bunday xatti-harakatni aham iyatsiz qiladi.
Jus cogens norm asi oliy yuridik kuchga ega va barcha xalqaro- 
huquqiy norm alar ularga m uvofiq bo'lishi shart. D avlatlar xalqaro 
m ay d o n d a o 'z x a tti-h a ra k a tla rin i s o ‘zsiz ra v ish d a ju s cogens 
norm alariga m oslashtirishlari lozim.
X alqaro huquq norm alari ichida birlamchi deb ham yuritiladigan 
tartibga soluvchi norm alar, y a’ni davlatlar va xalqaro huquqning 
boshqa subyektlarining o ‘zaro m uom ala va hamkorligi jarayonidagi 
xatti-harakatini tartibga soluvchi norm alar, shuningdek, ikkilamchi 
deb yuritiladigan huquqni muhofaza qiluvchi norm alarga bo'linadi. 
So'ngisini ikkilamchiligi shundaki, bunday norm alar faqat subyektlar 
tom onidan tartibga solinuvchi birlamchi norm alar buzilgan taqdirda 
kuchga kiradi va u lar uchun salbiy yuridik o q ib atlarn i keltirib 
chiqaradi. Jum ladan, bunga xalqaro huquqqa xilof xatti-harakati 
uchun davlatlarning xalqaro javobgarligi to'g'risidagi norm alar kiradi.
X alqaro huquq — o 'z aro aloqador xalqaro-huquqiy norm alar 
tizimidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X alqaro-huquqiy norm alar yagona yaxlit — xalqaro-huquqiy 
tizim — xalqaro huquqni tashkil qiladi. N atijada uning norm alari 
faqat ularning boshqa barcha norm alari bilan o ‘zaro aloqadorligini 
hisobga olgan holda talqin qilinadi va q o ‘llaniladi.