Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

2.4. Kishi jastaǵı balalardıń aqılıy rawajlanıwı.

Erte balalıq dáwirinen baslap bala onı qorshap turǵan predmetlerdiń ózgesheliklerin hám olar arasındaǵı ápiwayı baylanıslıqlardı ańlawǵa háreket etedi. Bul dáwir aqılıy rawajlanıwdıń tiykarın, sana hám oylaw háreketleriniń jańa kórinislerin quraydı. 1 jasar bala predmetlerdi izbe-iz, sistemalı túrde kórip shıǵa almaydı. Ol tiykarınan predmettiń qanday da bir kózge taslanıp turatuǵın belgisine óz itibarın qaratadı hám predmetlerdi usı belgilerine kore tanıydı. Keyin ala jańa sana háreketleriniń iyeleniwi balanıń predmetli háreketlerin orınlawdan kóz benen shamalap, háreket qılıwǵa ótiwde korinedi. Endi ol predmettiń bóleklerin uslap kórmesten, bálkim shamalap ańlay aladı. 2,5-3 jasar bala úlkenlerdiń kórsetken úlgisi, reńi, forması hám úlkenligine qaray, áyne usınday predmetlerdi shamalap, ańlaǵan halda durıs taba aladı. Balalar daslep formasına, soń úlkenligine hám onnan keyin ǵana reńine qarap ajırata aladı. Bul processte bala bir túrdegi ózgeshelikke iye bolǵan oǵada kóp predmetler bar ekenligin túsine baslaydı. Biraq, bala súwret salıwdı baslaw dáwirinde predmetlerdiń reńin itibarǵa almaydı hám ózine jaǵatuǵın reńlerden paydalanadı. Izertlewshilerdiń kórsetiwinshe 2,5-3 jasar bala 5-6 formanı (dóńgelek, kvadrat, úshmúyeshlik, tórtmúyeshlik, kópmúyeshlik) hám 8 túrli reńdi (qızıl, qızıl, sarı, jasıl, kók, sıyatúr, aq, qara) ańlawı múmkin. Reń hám formalardıń maqsetke muwapıq qollanılıwı tárepinen hár qıylı nárselerde túrlishe kóriniwi sebepli, bul jastaǵı balalar olardı ańlaǵanı menen atların anıq biliwi hám óz pikirlewinde paydalana alıwı bir qansha qıyınlaw. Úlkenlerdiń bul jastaǵı balalardan reń hám formalardı eslep qálıwın talap etiwi nadurıs, bul ushın onıń sáykes dáwiri 4-5 jaslar esaplanadı. Bala 3 jasına shekem ózlestirgen sózler tiykarınan, predmet hám háreketlerdiń atamaların bildiredi. Atamalar tiykarınan onıń wazıypasın ańlatadı, bunda predmet yaki hárekettiń sırtqı kórinisi ózgerse de onıń atı ózgermeydi. Sonıń ushın da bala predmetlerdiń atların paydalanıwdı wazıypalarına qatnaslı túrde tez ózlestiredi. Sana ósse, yad ta jetilisedi. Yad balanıń rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye.

Erte jastaǵı balalarda ıqtıyarsız dıqqat basım bolıp qala beredi. Máselen, bala júdá berilip ertek esitip atırǵan bolsa da xanaǵa birew kirip qalsa, ertekten onıń dıqqatı ıqtıyarsız túrde bólinedi. Dıqqattıń kóp bóliniwi bul jastaǵı balalar dıqqatınıń xarakterli ózgesheligi, sebebi psixikalıq turmıs turaqlı ráwishte sırttan bolatuǵın jańa ózgeriwshilerge mútáj bolıp turadı. Biraq obektke bolǵan qızıǵıwshılıq qansha anıq hám tınıq bolsa, balanıń ıqtıyarsız dıqqatı sonsha turaqlı boladı. Iqtıyarsız dıqqattıń kelesi rawajlanıwı qızıǵıwshılıqlardıń bayıp barıwına baylanıslı. Bul jastaǵı balalarda ıqtıyarıy dıqqat endi ǵana júzege kele baslaǵan boladı.

Úsh jasar balanıń qıyal obrazları dógerek-átiraptaǵı predmetlerdiń tásirinde tuwıladı hám belgili maqsetke boysınadı. Bala quwırshaqtı kórip bolǵannan keyin, onı kiyindiredi hám «uyıqlawǵa» jatqaradı. Eger de usı waqıttıń ózinde «ayıw» dı kórip qalsa, dıqqatın qolındaǵı quwırshaqtı qoyıp, áne usı «ayıw»ǵa qaratadı hám onıń menen «toǵayǵa seyil etiwge» ketedi. Balada tájiriybe artıp barıwı menen qıyal da bayıp baradı. Kishkene balalarda qıyal ádewir rawajlanǵan boladı. Biraq, bala qıyaldaǵı obraz benen barlıqtaǵı ańlap atırǵan nárse hám predmetlerdi aralastırıp jiberedi. Sol sebepli bala qıyalına tásir etetuǵın qurallar ishinde ertekler belgili orındı iyeleydi.

Erte balalıq jasındaǵı balanıń qıyalı predmetler menen qılınatuǵın háreketlerge baylanıslılıǵı menen parıqlanadı. Bul jastaǵı balalarda sóylew hám aqıl ózgeshelikleri óz ómiriniń birinshi jılında ápiwayı assotsiaciya, yaǵnıy hár qıylı qıyallawlardı bir-biri menen baylanıstırıw qábiletine iye boladı. Mısalı, ol sútli shiysheni kóriwi menen quwanıp ketedi. Waqıt ótiwi menen balanıń assotsiaciyası quramalasıp bara beredi. Bala bir jasqa tolıwǵa shamalasqanda anasınıń kóshege kiyetuǵın kiyimin alıp kiyatırǵanın kórip quwanadı. Shıpakerdıń tekseriwlerinen jaman tásirlengen balalar xalatlı adamlardan qorqa baslaydı.

Bala óz ómiriniń ekinshi jılında keńislik múnásibetlerin anıqlay baslaydı, xananıń ishindegi predmetler arasında ózin durıs tutıw uqıbın iyelep baradı.

Balanıń jası úlkeyiwi menen onda dógerek-átirapqa bolǵan qızıǵıwshılıq arta baslaydı. Kishkentaydaǵı sezgirlik hám hár nársege qızıǵıwshılıq onıń kelesi ómirinde oǵada áhmiyetli orındı iyeleydi. Bala hámme nárseni ózi kóriwdi hám esitiwdi qáleydi. Biraq balanıń turmısı hám rawajlanıwı ushın kóriw hám esitiw sezimleri tiykarında júzege keletuǵın qıyal etiwler ǵana emes, bálkim iyis hám muskul-háreket sezimleri arqalı alatuǵın qıyal etiwler de oǵada zárúr.

Erte balalıq dáwiriniń baslarına kelip, balada birinshi aqıl-oy operaciyaları júzege keledi. Bunı bala qanday da predmetti alıwǵa háreket qıla alǵanınan soń, onı ábden úyreniwinde kóriwimiz múmkin. Olardıń oy-sanası, tiykarınan, kórgizbeli-háreketli bolıp, ol átirap álemdegi túrli baylanıslılıqlardı úyreniwge xızmet qıladı. Ózinen uzaqlawda turǵan toptı qanday da uzınlaw nárse menen iyterip jiberiw múmkinligin kórgen bala, endi erkin túrde divan astına kirip ketken toptı tayaq járdeminde alıw múmkin ekenligin pámley aladı. Bul dáwirdegi balalar sanasında ulıwmalastırıw úlken orındı tutadı. Ulıwmalastırıwda sóylew belgili áhmiyetke iye. Mısalı, saat dewi menen bala qol saatın yaki diywaldaǵı aspa saattı da túsiniwi múmkin. Biraq, olar hár túrli bolǵanlıǵı sebepli, olarda ulıwmalıqtı tabıw bala ushın qıyınlaw bolıp esaplanıp, bul baǵdarda pikirlew 2-3 jasar balalar belgili bir predmetlerdiń ornına olardıń ornın basıwı múmkin dep esaplaǵan basqa nárselerden de paydalanadı. Mısalı, oyın procesinde bala shópti qasıq yaki termometr ornında, aǵashtan islengen krovat yaki mashina ornında paydalanıwı múmkin.

Bala eki jaslarǵa barıp, ámeliy oylawdan birinshi márte paydalana aladı, úsh jasarlıǵında bolsa bazı tanıs háreketlerden konkret máselelerdi sheshiwde erkin túrde paydalana baslaydı. Mısalı, bul jastaǵı bala vazadaǵı sádepti qolı menen salıp, ala almasa, ol vazanı tóńkerip ala beredi. Oylawdıń bul baslanǵısh formasın geyde «qol aqılı» dep te ataladı. Oylawdıń bul forması bala aqılıy oylawınıń kelesi basqıshı ushın júdá zárúr.

Úsh jasar balalarda húkimniń túrlerin kóriw múmkin. Bul húkim túrleri bárhá tek ózi tikkeley ańlaytuǵın hám jeke predmetlerge qatnaslı boladı. Bala 2,5 jasqa jetkende sorawlar bere baslaydı. Dáslep sorawlar kóbirek predmetlerdiń atı tuwrı bolsa da, keyin ala sorawlar tiykarınan, predmetlerdiń qanday maqsetlerge qollanılıwı hám nelerge paydalanıwı haqqında (mısalı, bul ne? bunıń menen ne islenedi?, bul nelerge paydalanıladı? sıyaqlı) boladı. Házirgi máhál, ótken máhál hám ulıwma waqıt haqqında anıq oy túsinigi keńislik haqqındaǵı qıyallarǵa salıstırǵanda ádewir kesh payda boladı. Bala predmetler menen kóbirek baylanıs qılıwı, olar menen múnásibette bolıwı hám olardıń ózgesheliklerin tekserip kóriwi kerek. Bunıń menen onda dáslep ayırım predmetler hám hádiyseler haqqında qıyallar toplanıp baradı hám keyin ala solar tiykarında ulıwma qıyal hám túsinikler payda boladı, logikalıq oylaw rawajlana baslaydı. 2-3 jasar bala kóp nárseni kóriwdi, kóp nárseni biliwdi hám túsiniwdi qáleydi, bul onıń qızıǵıwshılıq hám sezgirlik ózgesheliginen kelip shıǵadı. Ol barlıq orında «aralasadı», úlkenlerge kesent berip, olardıń dinkesin qurıtıp oǵada kóplep sorawlar beredi.

Úlkenler, mine, usı sorawlardıń barlıǵınan balalarda oylawdı ósiriw hám dógerek-átiraptaǵı álemdi túrlishe túsiniwdi tárbiyalaw maqsetinde paydalanıwı oǵada áhmiyetli. Bala óz sorawlarına túsinikli etip juwap alǵannan keyin, bul maǵlıwmatlardı óz oyınlarında sáwlelendiredi hám sol jol menen olardıń esinde bekkem saqlanıp qaladı. Bala dógerek-átiraptaǵı álemdi úlkenlerdiń túsindiriwi menen bir waqıtta baqlasa, átiraptaǵı álemdi jaqsıraq túsine baslaydı, zat hám hádiyselerdi salıstıradı, olardıń ayırımlarınıń ortasındaǵı baylanıslardı hám onıń sebeplerin anıqlaydı. Mine, sonıń ózi balada bir qánsha ulıwmalasqan oylaw payda bolıp atırǵanlıǵınan derek beredi.

Bala oylawınıń rawajlanıwı sóylewdiń ósiwi menen bekkem baylanısqan, sóylewdiń ósiwi oylawdıń rawajlanıwına járdem beredi, sebebi sóz, nárse, predmet hám háreketler menen ózara múnásibette boladı. Óz náwbetinde, oylawdıń rawajlanıw dárejesi sóz baylıǵınıń asıwına, ulıwma, sóylewdiń ósiwine járdem beredi. Bul jastaǵı balalardıń jáne bir zárúr tabısı, ana tilin ózlestirip alıwı. Bir jastan úsh jasqa shekemgi bolǵan dáwir sóylewdiń jedellik penen ósiw dáwiri bolıp esaplanadı.

Sóylew bala ómiriniń ekinshi jılında eki basqıshta júzege keledi. Dáslepki basqısh birinshi jastıń sońınan bir yarım jasqa shekemgi bolǵan dáwir bolıp, balada bul dáwirde tiykarınan úlkenlerdiń oǵan múrájat etip aytqan gápin túsiniw qábileti ósip baradı. Balanıń sózlik baylıǵı, ásirese bir jastan keyin, yaǵnıy júriwdi úyrenip, júdá kóp predmetlerge dus kele baslaǵan dáwirinen baslap tez ósip baradı. Bala predmetlerdiń atın tez bilip aladı.

Bala eki jasqa tolǵanda, háreketlerdiń de atların bilip aladı. Bul háreketlerge balanıń ózi orınlaytuǵın, atı aytılǵan hám bala baqlap barǵan háreketler kiredi.

Bul «passiv» sóylew bolıp esaplanadı, sebebi bala sózlerdi túsinedi de, biraq ayta almaydı. 3 jaslar arapasında predmetlerdiń wazıypaların tolıq ózlestirgen balalar, óz oyınlarında, sol predmetlerden maqsetsiz paydalanıp qalmay, bálkim olardı óz wazıypalarına qaray paydalanadı. Balanıń sóylewi ol 1,5 jasqa jetkenge shekem bir qansha ástelik penen rawajlanadı. Bul dáwir ishinde ol 30-40 sózden tap 50 ge shekemgi sózdi ózlestiredi, biraq olardı ámeliyatta júdá kem qollanadı. 1,5 jastan baslap bolsa, onıń sóylewi jedel rawajlana baslaydı. Endi bala predmetlerdiń atların aytıwdı sorap ǵana qoymay, al bul sózlerdi ózi aytıwǵa da háreket qıladı. Sóylewdiń rawajlanıw dárejesi jedellesedi. 2 jaslardıń sońına barıp, bala 300 ge shekem, 3 jaslardıń aqırlarına barıp bolsa, 500 den 1500 ge shekem sózdi óz sóylewde paydalana aladı. Sonday-aq, sózlerdi de anıq aytıp, sóz dizbeklerin durıs dúze aladı. 1,5 - 3 jaslar sóylewdiń rawajlanıwı ushın senzitiv dáwir esaplanadı. Bala menen sóylesip atırǵanda úlkenler sózlerdi anıq aytıwı hám baladan anıq sóylewdi talap etiwi tiyis. Bir predmetti basqasınıń ornında qollanıw múmkinligin ańlaw, bala ushın átirap-álemdi biliw, úyreniwdegi áhmiyetli burılıs bolıp esaplanadı hám ol dáslepki qıyallawlardı júzege keltiredi. Bul jastaǵı balalar endi, áste-aqırınlıq penen aytıp beretuǵın ertek, waqıya hám hikayalardı, sonday-aq súwrette sızılǵan nárselerdi qıyal ete aladı, kóz aldına keltire aladı. Erteklerdi esitiw procesinde bala ertek qaharmanların kimgedur uqsatıwǵa háreket etedi, bazıda bolsa ol ózi erkin túrde ertek yaki hikayalardı toqıy alıwı da múmkin. Erte balalıq dáwirinde yad biliwdegi tiykarǵı wazıypa bolıp esaplanıp, ol biliwdiń barlıq kórinisleriniń rawajlanıwında qatnasadı. Bul dáwirde balanıń yadı jedel rawajlanadı. Balanıń ómirlik tájiriybelerin ózlestiriwde dáslep háreketli, emotsional hám obrazlı yad qatnasadı. Bul baǵdarda háreketli hám emotsional yad ústinlik qıladı. Eslew bul jasta, tiykarınan ıqtıyarsız boladı. Bul dáwirdegi balalarǵa kóp kitap oqıp beriw nátiyjesinde olar ertek, qosıq hám hikayalardı eslep qaladı, biraq bunday eslep qalıw balanıń ulıwma aqılıy rawajlanıwınan da, yadınıń individual ózgesheliginen de derek bermeydi. Bul erte balalıq dáwirindegi balalardıń barlıǵına tán bolǵan nerv sistemasınıń ulıwma iyiliwsheńligi nátiyjesi. Ózi hám átiraptaǵı ómiri haqqındaǵı waqıya hám hádiyselerde izbe-izlik barlıǵı ushın da olardı ele tolıq túrde yadında saqlap qala almaydı.