Жараёни ва ўзбекистон ёшлари”

GLOBALLASHUV JARAYONLARIDA YOSHLAR 
MEDIA SAVODXONLIGI VA AXBOROT XAVFSIZLIGINI 
TA’MINLASH MASALALARI
Muxamadiyev Xojiakbar Aslitdinovich
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi 
Davlat boshqaruvi akademiyasi qoshidagi
Yoshlar muammolarini o‘rganish va istiqbolli 
kadrlar tayyorlash instituti tinglovchisi
Hozirgi zamon jamiyati hayotini axborotlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 
Ushbu axborotlardan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va demokratik 
axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirilishini ta’minlaydi. Bunday 
jamiyatda axborot almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta 
ishlash va ulardan foydalanish, ilg‘or axborot kommunikatsion texnologiyalarni 
qo‘llash keng ko‘lamda amalga oshiriladi va bu o‘z navbatida axborotlashgan 
jamiyatni tezlik bilan shakllanib borishiga imkon yaratadi.
Bugungi globallashuv jarayonlarida axborot dunyosida davlat chegaralari degan 
tushuncha yo‘qolib bormoqda. Shuning uchun ham mavjud axborotlarga noqonuniy 
kirish, ulardan foydalanish va o‘zgartirish, yo‘qotish kabi muammolardan yoshlarni 
himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoladi. 
Mutaxassislarning fikricha, hozirda axborot iqtisodiyotning eng serdaromad 
manbaiga aylanib bormoqda. AQSH strategik tadqiqotlar institutining ma’lumot-
lariga ko‘ra, axborot mahsulotiga sarflangan har bir dollar, yoqilg‘i-energetika 
sohasiga sarmoya qilingan 1 dollardan ko‘ra bir necha barobar ko‘p foyda berar ekan. 
Bu faqat uning iqtisodiy jihati, uning siyosiy jihati esa o‘z shaxsiy manfaatlariga o‘ta 
arzon, o‘ta qulay yo‘llar bilan erishish sifatida qaralmoqda. Shu nuqtai nazardan 

---

140
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
bugungi kunda axborot omili ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan ayrim kuchlar 
manfaatiga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham davlatlarning milliy xavfsizligini 
ta’minlashda siyosiy, iqtisodiy, harbiy omillar bilan bir qatorda uning axborot jihatlari 
borgan sari dolzarblashmoqda.
Shu nuqtai-nazardan globallashuv jarayonlarining dolzarb mavzularidan biri 
sifatida informatsion tahdidlarga qarshi kurashishda yosh avlodda media savodxonlik 
va axborot xavfsizligini ta’minlash maqsadida bir qancha islohotlar amalga 
oshirilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda 18 yoshgacha bo‘lgan yoshlar aholing 
40 foizini, 30 yoshgacha bo‘lganlar esa 64 foizdan ko‘prog‘ini tashkil etadi. 2020 yil 1 
yanvar holatiga ko‘ra esa 0-14yoshgacha bo‘lgan jami bolalar soni 9 million 870 ming 
276 nafarni tashkil etadi. Mana shu yosh avlodda media savodxonlikni shakllantirish 
hamda axborot xavfsizligini ta’minlash masalalari borasida bir qancha huquqiy-
me’yoriy asoslar yaratildi. Jumladan, axborot xavfsizligini ta’minlash va axborotni 
himoya qilish tizimini takomillashtirish, axborot sohasidagi tahdidlarga o‘z vaqtida va 
munosib qarshilik ko‘rsatish borasidagi vazifalar O‘zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining beshinchi ustuvor yo‘nalishida ham 
belgilab berildi. 2017 yil 8 sentyabrda qabul qilingan “Bolalarni ularning sog‘lig‘iga 
zarar yetkazuvchi axborotdan himoya qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi 
qonuni esa voyaga etmagan bolalarni ularning sog‘lig‘iga zarar yetkazuvchi 
axborotdan himoya qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Ushbu 
qonunga binoan axborot mahsulotining yoshga oid tasnifi-uni bolalarning quyidagi 
yosh toifalaridan biriga kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi: etti yoshga to‘lmagan 
bolalar uchun axborot mahsuloti “0+”, etti yoshga to‘lgan bolalar uchun axborot 
“7+”, o‘n ikki yoshga to‘lgan bolalar uchun axborot mahsuloti “12+”, o‘n olti yoshga 
to‘lgan bolalar uchun axborot mahsuloti “16+”, bolalar uchun taqiqlangan axborot 
mahsuloti “18+” yozuvini aks ettirishi kerak. Albatta bu axborotlardagi yosh tasnifi 
faqat televideniyadagi axborotlar xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bunda
ota-onalar ham hushyor bo‘lishi talab etiladi. Shu bilan birga maktab yoshidagi 
o‘quvchilarda media savodxonlik va axborot xavfsizligini ta’minlash masalasi 2017-
yil 6 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan 
“Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini 
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarorida ham keltirilgan. Jumladan, o‘quvchilarda fanga doir 
kompetensiyalarni tayanch kompetensiyalar bilan birgalikda shakllantirish masalasi 
ko‘tarilgan. Aynan tayanch kompetensiyalaridan biri esa axborotlar bilan ishlash 
kompetensiyasidir. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi mediamanbalardan 
zarur ma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan 
samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega 
bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Agar o‘quvchida yosh xususiyatni 
hisobga olgan holda, bosqichma-bosqich axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi 
shakllantirilsa, unda media savodxonlik, media madaniyat o‘z-o‘zidan takomillashib 

---

141
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
boradi. Bu esa o‘quvchi yoshlarda axborot xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Media madaniyat bu - turli media asarlarni tahlil qilish, baholash, yaratish uchun 
zarur bo‘ladigan bilim, ko‘nikma va malakalar yig‘indisidir. Ukrainalik pedagog 
olima S.M.Sterdenko media madaniyati yuqori kishini shunday tasvirlaydi:
1) uning media bog‘lanishlari soni va davomiyligi rejalashtirilgan bo‘ladi;
2) o‘ziga kerakli axborotni to‘g‘ri tanlay oladi; 
3)axborotga tanqidiy yondashadi, chunki medianing zararli ta’sirlarini biladi, 
qarshisida ochilgan mediamatnni o‘z filtridan o‘tkazib, keyin qabul qiladi; 
4) mediamahsulotdan foydalanishda axloq me’yorlariga amal qiladi;
5) mediamahsulot yarata oladi. 
Aynan mana shu media madaniyat yoshlarni axborot xavsizligidan himoya qilish 
bilan birga ularni frilanserlik bozorida ham o‘z pozitsiyasiga ega bo‘lishiga yordam 
beradi. Ma’lumotlarga ko‘ra, “upworking.com”da Oliy ta’limda ham o‘qimagan 
tuman yoshlari uyda o‘tirib 10 million so‘m daromad topmoqda. 
Bu faoliyatni qo‘llab-quvvatlashning ham huquqiy asosi qabul qilindi. Jumladan, 
2020 yil 8 iyunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyati 
va o‘zini-o‘zi band qilishni davlat tomonidan tartibga solishni soddalashtirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida shunday ko‘rsatildi. “Internet tarmog‘i 
orqali xizmatlar ko‘rsatuvchi (ishlar bajaruvchi) o‘zini o‘zi band qilgan shaxslarga 
(frilansing) quyidagi huquqlar berilsin: ko‘rsatilgan xizmatlar (bajarilgan ishlar) 
uchun chet eldagi jismoniy va yuridik shaxslar – norezidentlardan xorijiy valyutadagi 
to‘lovlarni Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimiga 
tegishli ma’lumotlarni kiritmagan holda O‘zbekiston Respublikasining banklaridagi 
hisobraqamlariga qabul qilish; kontrakt tuzmasdan, kelishuv to‘g‘risidagi ommaviy 
taklifni (oferta) qabul qilish yoki elektron yozishmalar almashish yoxud hisob-kitob 
fakturalarni (invoys), shu jumladan, elektron shaklda taqdim qilish yo‘li bilan chet 
ellik jismoniy va yuridik shaxslarga xizmatlar ko‘rsatish (ishlar bajarish).
Umuman olganda, bugungi globallashuv jarayonlarida yoshlar media 
savodxonligi va axborot xavfsizligini ta’minlash uchun barcha shart-sharoitlar 
yaratilmoqda. Faqatgina biz, yoshlarni o‘rab turgan muhit ularni bu jarayonlarda 
to‘g‘ri yo‘lga boshlashimiz hamda nazoratni kuchaytirish orqali ularni yangi-yangi 
innovatsion faoliyatga undashimiz darkor.

---

142
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари