Жараёни ва ўзбекистон ёшлари”

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ОИЛАДА
ФАРЗАНД ТАРБИЯСИДА МАВЖУД МУАММОЛАР ВА 
ЕЧИМЛАР
Тайлаков Н.И.
педагогика фанлари доктори, профессор,
Эрназаров А.Э.
мустақил тадқиқотчи
Дунё глобаллашув жараёнлари натижасида яхлит бир медиа маконга айла-
ниб қолди. Ҳозирда маълумотларни олиш узатиш ва тарқатиш жуда осон. Лекин 
бу ахборотларни таҳлил қилиш, сарагини ва пучагини ажратиш қийин масала 
бўлиб, бу ёш авлод тарбиясига ҳам катта таъсир кўрсатмоқда. Глобаллашув на-

---

45
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
зариётчиларидан бири – Энтони Гидденс айтадики: “Анъана ва одатларнинг 
ҳаётимизга таъсири кундан-кун камайиб бормоқда, бу ижобий жараён, зеро у 
инсонга шу пайтгача эришилмаган шахсий эркинликни беради”. Бу сўзлар за-
миридаги хавфни англаш қийин эмас.
Глобаллашув шароитида ижтимоий муаммолар, хусусан оилада фарзанд 
тарбиясидаги муаммолар ҳам ҳозирги кунда ўз долзарблигини бутун бўй бас-
ти билан намоён қилмоқда. Ҳозирда жамиятдаги ижтимоий муаммоларнинг 
туб моҳиятига теран назар солиш уларнинг оиладаги фарзанд тарбиясида йўл 
қўйилаётган камчиликлар билан чамбарчас боғлиқлигини кўрсатмоқда. Ота-
оналар томонидан фарзанд тарбиясига етарлича эътибор қаратилмаётганлиги 
қуйидаги ўринларда намоён бўлмоқда:
– ёш оилаларни мустақил яшашга интилишлари натижасида ўзбекона оила-
вий қадриятларни кейинги ёш авлодга етиб бормаётганлиги;
– ота-оналарда оилада фарзанд тарбияси ҳақида етарли билим, кўникма ва 
тажрибаларнинг шаклланмаганлиги;
– иқтисодий муаммоларни ҳал қилишни асосий устувор вазифа деб белгилаб 
олиш ва натижада фарзанд тарбиясига эътибор қаратмаслик;
– фарзанд тарбиясига кам вақт ажратиш ёки тарбияни асосан оналар ва таъ-
лим-тарбиячилар зиммасига юклаш;
-мактабгача бўлган даврда болалар таълим ва тарбиясига етарлича эътибор 
қаратмаслик;
– мактаб даврида болалар таълими ва тарбияси билан мунта-
зам шуғулланмаслик, бирга дарс қилиш ва турли тарбиявий мавзуларда 
суҳбатлашишнинг камлиги;
– фарзанд тарбиясининг ўз ҳолига ташлаб қўйилиши, унинг ички дунё-
сига кириб бормаслик, келажак режалари билан қизиқмаслик ва ҳаётга тўғри 
йўналтирмаслик;
– ота-оналарда турли ёшларда оилада фарзанд тарбиясига доир режалар, би-
лимлар ва амалий кўникмаларнинг етишмаслиги.
Ҳар бир оиладаги фарзанд тарбияси фақатгина шу оиланинг муаммоси 
бўлибгина қолмай, балки бутун жамиятнинг муаммоси сифатида қаралиши ке-
рак. Қадимдан бекорга “Битта болага етти маҳалла ота-она” деб айтишмаган. 
Фарзанд тарбияси билан ота-оналар, ўқитувчи-педагоглар, қўни-қўшни, маҳалла 
ва бутун жамият шуғулланмоқлиги лозим бўлиб қолмоқда. 
Глобаллашув “оммавий маданият” деб аталадиган ўзининг ижтимоий таъ-
сирини асосан интернет ва ижтимоий тармоқлар орқали кенг тарғиб қилиб 
бормоқда. Бу ҳолат ёшларнинг таълим ва тарбиясига жуда катта таъсир 
қилмоқда. Бундай ҳолатларда фарзанд тарбиясига эътибор қаратилмаса, уни 
тўғри йўналтирилмаса бола тарбияни оиладан эмас, кўчадан, интернетдан ва 
бошқа манбалардан ола бошлайди ва бу жуда ёмон оқибатларга олиб келиши 

---

46
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
мумкин. 
Ҳозирги ҳолатимизда оилада фарзанд тарбияси тақлидий характерга эга 
бўлиб, болалар ота-оналарига ҳар бир ишда тақлид қилишга ҳаракат қилишади. 
Шунинг учун ота-оналар фарзанд тарбиясига оид манбаалар билан мунтазам 
танишиб боришлари ва ушбу усулларни ўз оиласида татбиқ этиб боришлари ло-
зим. 
Оилада фарзанд тарбияси ҳақида Имом Ғаззолийнинг “Иҳёу улумуд-дин” 
китобида бундай дейилади: “Бола ота-она қўлида бир омонатдир. Қалби тур-
ли нақш ва расмлардан пок, нима нақш солинса, қабул қилади, нимага мойил 
қилинса, мойил бўлаверади. Агар яхшиликка ундалса ва ўргатилса, унинг усти-
да ўсаверади, дунё ва охиратда саодатли бўлади, ота-онаси ҳамда одоб, таълим-
тарбия берганлар барчаси савобга шерик бўлишади. Агар ёмонликка ундалса ва 
ҳайвон каби бўш қўйилса, ёмонликка учрайди, ҳалок бўлади ва унга қараб тур-
ган киши зиммасига гуноҳкорлик тушади”.
Ота-оналар фарзандларига бадан тарбияси, руҳий тарбия, ақл ва фикр тар-
бияси, ахлоқий тарбия, ирода тарбияси, сўзлашув тарбияси ва меҳнат тарбия-
си кабиларни мунтазам равишда ўргатиб, тушунтириб, ўрнак бўлиб, тарбиялаб 
боришлари лозим. Яна ижтимоий одобларни ўргатиб тушунтириб боришла-
ри, саломлашиш, сўзлаш, овқатланиш, кийиниш, жамоат жойида ўзини тутиш, 
суҳбатлашиш, қўшничилик ва касб-кор одоблари каби одоблардан бохабар 
бўлиб боришлари тадкирдорликларини кўриб боришлари керак бўлади. 
Битта дарахтни парваришлаб ҳосилга киришини йиллаб кутилгани синга-
ри оилада фарзанд тарбияси ҳам мунтазам ва узлуксиз равишда йиллар даво-
мида бажариладиган жараёндир. Глобаллашув жараёнида фарзанд тарбиясида 
қўйидагиларга эътибор қаратиш лозим:
– ота-оналар фарзанд тарбияси энг муҳим жараён эканлигини яхши англаш-
лари ва бунга барвақт киришишлари лозим;
– ота-оналар фарзанд тарбияси энг шарафли иш эканлиги, фарзандни кела-
жакда миллатга, ота-онасига ва жамиятга манфаат келтирадиган инсон қилиб 
тарбиялаш лозимлигини яхши ангалаб етишлари керак;
– ота-оналар фарзандлар ўртасида адолатли бўлишликлари уларда келажак-
да ҳасад, кўролмаслик, бошқаларга нисбатан душманлик ҳисси кабиларни пайдо 
бўлмаслигини билишлари керак;
– ота-оналар фарзандларига меҳр-шафқатли бўлишлари ва уларни суюб эр-
калашлари уларда ҳам меҳр-мурувват туйғуларини ҳосил қилади;
– фарзандлар билан ҳамиша очиқ чеҳра билан мулойим муомилада бўлиш, 
ҳар бир ишда шахсий намуна бўлиш лозим бўлади;
– фарзанд тарбиясида муқаддас динимиз асослари, миллий урф-одатлар, 
ўзбекона менталитет ғояларини ҳисобга олиш лозим;
– ота-она фарзандлари билан мунтазам бирга бўлишга ҳаракат қилишлари, 

---

47
Дунё глобаллашув жараёни ва Ўзбекистон ёшлари
турли машғулотларни бирга ўтказишлари, ҳазил-мутойиба қилиб туришлари 
ҳамда нутқини ўстиришга эътибор қаратишлари лозим;
– фарзандларни қарғаш ва калтак воситасида тарбиялашга ҳаракат қилиш 
уларни фақат оиладан безитишга хизмат қилишини англаб етиш лозим;
– болалар шўхлик қилиб, гапга қулоқ солмаса ёки бирон ишни хато қилса, 
бошқалар олдида уялтирмай, холи ҳолда насиҳат қилиш, масалани яхши ва ёмон 
томонларини тушунтириш лозим;
– фарзандларда “бўш вақт” тушунчаси деярли бўлмаслигига ҳаракат қилиш, 
доимо уларни бирор иш, топшириқ, илм олиш ёки спорт билан шуғулланиш би-
лан банд қилиш лозим;
– ҳазиллашиб ҳам ёлғон гапирмаслик ва доимо ваъдага вафо қилишга ўргатиб 
бориш лозим;
– ёшликдан бирор ҳунарга ўргатиб бориш, ҳунар ўрганиш бўйича шогирд-
ликка бериш лозим;
– ота-она фарзандини илм олишига алоҳида эътибор қаратиши, энг яхши 
сармоя келажакка қуйилган сармоя эканлигини англаб етишлари, бунинг учун 
барча зарурий ва ташкилий ишларни қилиб боришлари лозим;
– ота-она фарзанд тарбияси ва илм олишига зарурий бўлган барча чоралар-
ни ҳозирлашлари ва уларни узлуксиз равишда маълум бир режа асосида амалга 
ошириб боришлари лозим.
– глобллашув жараёнида болани турли “ахборот хуружлари”дан асраб бо-
ришлари, уларга қарши “мафкуравий иммунитет” ни шакллантириб боришлари 
лозим бўлади. 
Оилада фарзанд тарбияси узоқ вақт давом этадиган ва ҳар бир ота-она учун 
мунтазам равишда бажариб боришлари лозим ва шарт бўлган ишлардан бўлиб, 
айниқса ҳозирги глобализация даврида бу масала жуда муҳим аҳамият касб этиб 
бормоқда.